Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

• Название: Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
• Автор: Стефан Гайм
• Жанр: Проза

---

- Angeli boni sunt, - кажа ён, - qui in sapientia et sanctitae perstiterunt, - якiя, такiм чынам, стаяць на сваiм у мудрасьцi й сьвятасьцi, так што яны, несапсаваныя грахамi, маглi б малiцца Богу й жыць зь яго вечных шчадротаў. Частка гэтых добрых анёлаў цяпер вызначана на службу Богу й Хрысту, а другая частка дбае й рачыць за ацаленьне людзей. Такога роду анёлы служаць асобным пабожнiкам, ад маленства да iх пачэснай сьмерцi, i яны, як гэта лёгка ўбачыць кожны разумны, асаблiва адказныя за прапаведнiкаў сьвятога слова.

Пры гэтым юны Айцэн кiдае позiрк поўны значэньня на Лютэра й свайго добрага настаўнiка Мэланхтона, пасьля чаго паварочваецца да герства з рады й службоўцаў курфюрста i ўзьнёслым голасам працягвае:

- Але яны таксама абавязаныя сваёй палiтычнай прызначанасьцi, яны падначаленыя палiтычным законам, падтрымлiваюць слуг начальстваў, абараняюць iх ад несправядлiвасьцi ворагаў!

Тут, вядома ж, самае натуральнае, што герства з рады й герства ад курфюрства кiваюць i мармычуць, i шмат у каго зь iх прыкметнае адчуваньне, што прыстаўлены да iх з вышнiх сфэраў ахавальнiк-анёл стаiць за сьпiнай, заглядвае праз плячо й кажа, кажучы: Тут я, тут, гер Першы Сакратарыус.

Пры такiм узьдзеяньнi яго слоў ня дзiва, што кандыдат Айцэн ўсё больш i больш натхняецца й апiсвае, як добрыя анёлы дакладаюцца дапамогай i ў гасадарцы, падтрымлiваючы гешэфты пабожнiкаў, i вядуць да добрых удачаў, i ў сем'ях, абараняючы iх i падтрымлiваючы ў iх парадак, бо сям'я ж у малым тое самае, што дзяржава ў вялiкiм. Аднак in summa ўсё гэта, заяўляе ён, толькi рrаeparatio для iх задач на Страшны суд, дзе добрыя анёлы маюць падрыхтаваць судовы вырак Хрыста, служачы там у якасьцi асэсараў i аддзяляючы пабожных ад бязбожных, пабожных на правы бок на iх будучае месца праваруч Хрыста, а бязбожнiкаў страмотыч унiз у пекла. Таму належыць кожнаму, каб мы ўсхвалялi анёлаў i любiлi й асьцерагалiся сустракацца зь iмi пры iх благаслаўнай дзейнасьцi; пасылаць малiтвы да iх - нягожа.

У Айцэна дрыжаць каленi. I хоць пры гаварэньнi чалавек карыстаецца толькi губамi й языком i горлам i часам рукамi, тым ня меней яму патрэбна вялiкая сiла асаблiва тады, калi ён хоча, каб яго прамова была адухоўленая; i як што словы кандыдата напоўнены духам пабожнасьцi, у гэтым герства экзаменатары й на чале iх доктар Лютэр i магiстр Мэланхтон, i ўся астатняя набрыдзь у зале перакананыя, дык Айцэн лiчыць, што ўжо ён падвёў iх да добрай кандыцыi, сказаўшы пра Страшны суд i пашанаваньне анёлаў, але як што ў сьвеце нiякае Так ня бывае бязь Не, нiякае Дабро без Благога, дык ён выдае яшчэ сaput, у якiм гаворка iдзе пра лiхiх анёлаў, ня так дзеля вучонага герства, якому цалкам удастаткавалася ўжо пачутага, а таму, што ён адчувае, як яно быць павiнна. Але калi ён падымае вочы для iнсьпiрацыi, каб натхнiцца, Лёйхтэнтрагера ўжо няма; у полi свайго зроку ён знаходзiць толькi доктара Марцiнуса й свайго настаўнiка Мэланхтона, абодва поўныя чаканьня, i нiкога больш памiж дзьвюх галоў, i яму робiцца страшна й ня ведае, што сказаць, ён ведае толькi, што, хто гаворыць ад чорта, таго чорт i пад'юджвае.

Але тады раптам адчувае, што гэны як рыхтык тут каля яго, гэта ягонае дыханьне, ня больш, i ён бачыць, як збоку на яго глядзiць Лёйхтэнтрагер, якраз як мiнулай ночы, калi той на поўны язык заявiў, што ўся тэалёгiя - гэта толькi пустая слоўная малатарня. "Angeli mali sunt, - гучыць з Айцэнавых вуснаў, qui in concreata sapientia et justitia non perseverarunt", i ён ня ведае, цi сапраўды кажа гэта альбо празь яго маўляе нехта iншы, i зьдзiўляецца, што нiхто з герства экзаменатараў не пратэстуе супроць прысутнасьцi кагосьцi iншага на баку кандыдата, бо такое, увогуле, не практыкуецца, калi не забаронена зусiм. Але гаворыць далей пра лiхiх анёлаў, якiя не застаюцца ў дадзенай iм мудрасьцi й справядлiвасьцi, а па сваёй волi зьвiхнулiся i ўхiлiлiся ад Бога й шляхоў праведнасьцi й гэтым самым зрабiлi сябе закончанымi ворагамi Бога й людзей.

Так шырока, так добра, i доктар Лютэр задаволена пашкрэбвае пашчанку; у яго свой вопыт з усялякiмi адпадлымi анёламi, у аднаго зь iх ён папусьцiў чарнiлiцай з атрамантам, але не пацэлiў - мiма. А ў юнага Айцэна словы так i нiжуцца з вуснаў, гэта як усё адно нейкая апантанасьць, адно за адным пералiчвае ён паскудзтвы, якiя чынiць лiхi анёл пабожным людцам, як насылае на iх хваробы й паслабляе iх моц i ўводзiць iх у спакусы й пнецца адвярнуць iх ад Бога i ўшчапляе ў iхнi розум фальшывыя спадзяваньнi; i далей, як ён абыходзiцца з бязбожнiкамi, апаноўвае iхнiмi целамi й iхнiмi душамi й яшчэ пры жыцьцi ўсяляк скубе й шчэмiць; асаблiва кладуць лiхiя анёлы вока на сьвятарства, дапускаючы затручвацца ерасьсю i падбухторваючы пабожных клiрыкаў да непаслушэнства i ўхiляючы розум мольбiтаў у кiрсе ад пропаведзi, карацей, перасьледуючы тых, што спрамагаюцца целам i духам дзеля царства Хрыстовага.

Кандыдата Айцэна трасе сьмех, гэты сьмех можа быць ягоны, а можа, i не, бо ён заўважае, як прысутныя герства прапаведнiкi й пастары зьлiзваюць словы, якiмi ён кажа, быццам гэта былi самыя лепшыя прысмакi. У галаву тут жа прыходзяць i iншыя падобныя да герства з гарадзкое рады й з курфюрставай управы, бо што аднаму ў самы раз, тое ў гатоўку й iншым, i вось ён ужо рэверуе-дакладае, як лiхiя анёлы роем раяцца сярод начальстваў i як яны парушаюць гармонiю ў дзяржаве, падтрымлiваючы дысiдэнтаў альбо выступаючы сьведкамi на iх баку, як яны йграюць на руку супастату, умушчаючы iмпэратру й князям фальшывыя парады альбо разьдзiмаючы смуту, псоту й незадаволенасьць сярод паспалiтага людзтва.

Гэта як нябесная музыка ў вушы службоўцам i герству-радцам, якою пацьвярджалася iм з дасьведчаных вуснаў, што не яны вiнаватыя ў сваiх нехлямяжых выбрыках, а нахрапiстыя падкопы д'яблавых служак; i калi б усё залежала толькi ад iх, яны з ходу й з радасьцю выдалi б кандыдату "summa cum laude". А таму здаецца, быццам сябар запаўзае яму ўсярэдзiну, аж так шчытненька ён прытулiўся да яго сваiм горбам i кульгавай ножкай. I ён голасам, якi пранiкае ў самога да мозгу, усклiкае:

- Але ў лiхiх анёлаў улада куды больш пераважае ўсю чалавечую, бо яна ад Божай сiлы непасрэдна й толькi крыху меншая, чым магутнасьць у Бога. I iхнi валадар ёсьць анёл Люцыпар, якi царуе над нiжнiмi сфэрамi й сядзiць на чорным троне, сярод полымя, а другi ёсьць Агасфэр, якi хоча зьмянiць сьвет, бо ён думае, што яго можна зьмянiць, як i людзей у iм. I нiхто ня ведае, колькi яшчэ iх тут i ў якiм яны вобразе.

I змаўкае. Лютэр, бачыць, увесь нейкi неспакойны зрабiўся; такiх глыбокiх ведаў доктар Марцiнус яшчэ не сустракаў, нiхто ня ведае, ад каго яны дасталiся геру кандыдату. А самому Айцэну чым далей тым робiцца ўсё больш несамавiта, апускаецца цемра, як на дварэ, так i ў памяшканьнi, i перад самым акном блiскае маланка, i разам зь ёю ўдар грому. Айцэн падае на каленi.

I як што ягоны настаўнiк Мэланхтон i герства экзаменатары завiхаюцца каля яго, спрабуючы паставiць на ногi, ён раптам заўваже, што яго сябар зьнiк i што ён тут адзiн сярод доктарства й прафэсуры й iншага багалюбнага герства, i з палёгкай складвае рукi, як на малiтву, i кажа далей усiм ужо вядомым голасам суха й павучальна:

- Але мы ўсупрацiвiмся сiлам зла, з намi аслона Божая. Хрыстовая будзе перамога над чортам i пахiбна-мяцежнымi анёламi, i брамы пекла не адолеюць яе.

Лютэр раптам сьпяшаецца.

- Хацелася б яшчэ паслухаць, як ён прапаведуе, - кажа ён Мэланхтону, i дадае: - Я ж вам казаў, магiстр Пiлiп, яго трэба ўзяць на вока, ён далёка пойдзе.

РАЗЬДЗЕЛ ВОСЬМЫ

У якiм Агасфэр спрабуе выратаваць рабi, а той у адказ настойвае дазволiць яму прайсьцi шлях, якi ён прапаведуе, да канца

Я ведаю, што ён ведае, як усё павiнна iсьцi. Нехта прадасьць яго, i нехта абылжэ яго. А тыя прыйдуць зь мячамi й дзiдамi й павядуць яго туды, i найвышэйшы першасьвятар будзе дапытваць яго й асуджаць, i перададуць яго рымлянам, i тыя прыб'юць яго цьвiкамi да крыжа, i калi ён асьмягне, пададуць яму воцату й жоўцi, i ён у страшэнных пакутах памрэ й будзе пахаваны й на трэйцi дзень паўстане зь мёртвых i яшчэ трошкi павандруе па гэтай зямлi, пакуль не ўзьнясецца да Бога й ня зойме месца праваруч свайго Бацькi.

I што тады?

Аж так далёка ён ня думае. Ах, рэбэ Ёшуа, небарака сябар, чаму ты не папытаешся калi-колечы, нiводнага разу, пра самае простае, што на руцэ ляжыць: Калi я ўсё сказаў i зрабiў, як сказаў, што ж я перамянiў?

Я стаяў у натоўпе й бачыў, як ён уваходзiць у Ерусалiм, седзячы на асьляняцi, як i прадказаў прарок, i яго доўгiя худыя ногi заграбалi дарожны пыл, пакуль людзi не пачалi кiдаць пад ногi яго жывёлы сваю вопратку. I я чуў, як людзi крычалi асанну, i некаторыя называлi яго сынам Давiдавым i патрабавалi, каб ён павёў iх, як Давiд павёў народ Iзраiля як цар i прарок, i многiя беглi сьледам за iм, сярод iх i ўзброеныя, i казалi, блiзiцца судны дзень, блiзiцца канец iхняга прыгнёту. I я бачыў твар ягоны, i быў над iм як бы сьветлы нiмб, i адначасова як бы нейкiм вэлюмам акрыты, i як бы вялiкай журбою. I я ведаў, што ён думаў. Сёньня асанна, думаў ён, а заўтра ўкрыжуюць. А пра тое, што можа легчы на яго, пра тое ён ня думаў. Ён быў, як кола, што коцiцца па каляiне.

I быў там нехта, на iмя Юда Iскарыёцкi, зямляк рабi з Галiлеi, але незвычайна зласьлiвы й сярод iншых не заўсёды прыемных вучняў самы непрыемны. Зь iм я й застаў Люцыпара, калi яны сёе-тое абгаворвалi памiж сабою, i пра тое, што грошы вельмi ўпалi ў вартасьцi i што яшчэ ўчора каштавала адзiн медны грош, сёньня наўрад цi купiш за срэбраны дынар. Гэта, сказаў Юда, гэта хай будзе ягоны клопат; зборы рабi за ягоныя малiтвы й прадказаньнi й цудадзействы не стаяць больш анi ў якой сувязi з цэнамi на хлеб i мяса; дванаццаць жа вучняў па-ранейшаму хацелi харчавацца з агульнай торбы, якою распараджаўся ён, а тут яшчэ на парозе пасхальная вячэра, якая таксама вымагае на глыток вiна.