Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

• Название: Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
• Автор: Василий Хомченко
• Жанр: Детектив

---

Вядомы пiсьменнiк Варлам Шаламаў, вязень сталiнскiх лагераў з семнаццацiгадовым стажам, лiчыць, што жыццё ў лагеры - гэта ганебны i адмоўны вопыт чалавека, i чалавек не павiнен нават чуць пра лагер. Нiводзiн чалавек не становiцца нi лепшым, нi мацнейшым пасля яго. Лагер, сцвярджае Шаламаў, адмоўная школа, адмоўны вопыт, разбэшчванне для ўсiх - як для зняволеных, так i для начальнiкаў, канваiраў, усёй лагернай абслугi. I нават для тых, хто проста назiраў за лагерным жыццём, быў сведкам збоку.

Адбываў я свой тэрмiн у двух лагерах - спачатку ў Бамлагу, потым у Нiжне-Амурскiм лагеры. У Бамлагу працаваў на пагрузцы гравiю i пяску на чыгуначныя платформы. Якая ж гэта была цяжкая праца! Рабочая змена доўжылася дзесяць гадзiн.

Помню адзiн адчайны вечар, калi мяне раптам ахапiла нейкае вар'яцкае жаданне развiтацца з жыццём, засела думка, як бы яе ўкалацiлi ў галаву, што, працуючы так i знясiльваючы сябе, свой тэрмiн я не адбуду, загнуся, дык навошта мучыцца. Памятаю, свяцiла поўня, яркая i зялёная, а зямля, выпучаная аграмадзiнамi сопак, была па-мярцвецку бледная. I зоркi былi яркiя i надзвычай буйныя. Яны здавалiся такiмi нiзкiмi, што калi б кiнуў з добрай сiлай угору камень, то трапiў бы ў зорку. Зоркi нiбы дыхалi, як загнаны чалавек, рабiлiся то вялiкiя, то маленькiя. Потым яны быццам пачалi ўсхлiпваць, i iх усхлiпы i дрыжанне я ўбачыў на маiм адшараваным гравiем шуфлi. У адчайным прыпадку я гакнуў цаўём лапаты па борце платформы. Яно трэснула, канец яго застаўся ў мяне ў руках. Я сеў на кучу гравiю, скурчыўся i думаў, як i чым я скончу жыццё сваё. Думаў спакойна, як аб нечым звычайным, скажам, аб той жа платформе, якую трэба пагрузiць, або пра заўтрашнюю пайку.

Падышоў брыгадзiр, убачыў зламанае цаўё, прынёс новае, набiў на яго шуфлю, аддаў мне.

- Папрацуй змену, - сказаў ён, - заўтра цябе ў кантору бяруць.

Вось гэта радасная навiна i адмянiла маю задуму развiтацца з жыццём.

Нейкi час я працаваў у канторы калоны на селектары начным тэлефанiстам. Лафа, лепшай для зэка i не прыдумаеш. Сядзiш у цяпле, пайку i норму маеш сытную. Я прагнаў голад, адхляў, паздаравеў i духам. Папрацаваў я i на пякарнi памочнiкам пекара.

Наступны лагер мой быў Нiжне-Амурскi, зэкi якога пачалi будаваць чыгунку на Нiкалаеўск-на-Амуры. Да сваёй калоны мы iшлi пешшу па тайзе ад станцыi Камсамольск-на-Амуры двое сутак, з начным перадыхам каля вогнiшча. Хоць i быў сакавiк i марозы ўпалi, а сёй-той дарогай абмарозiўся.

Спынiлiся ў тайзе каля лiстоўнiцы, на якой была прыбiта дошчачка з нумарам нашай калоны. Жылi ў палатках i будавалi ляжнёўку - часовую дарогу для машын. Прыходзiлася насiць бярвёны па вадзе, бо растаў снег i тайга была ўся ў лужынах.

Я лiчу, што лагер, акрамя таго страшнага адмоўнага, пра што я ўжо пiсаў, яшчэ i самая вялiкая школа, дзе чалавека вучаць, як трэба ненавiдзець фiзiчную працу. Паднявольная праца - такая ж кара, як i пазбаўленне волi. Таму зэкi ёй супрацiўляюцца, вынiкамi зробленага не цiкавяцца, стараюцца як менш затрацiць сiлы ў час працы. На сваю працу зэк глядзiць з агiдай i пракляццем. Асаблiва ў яго выклiкае нянавiсць, калi бачыць непатрэбнасць таго, што сiлком прымушаюць рабiць. Думаю, што з лагера i прыйшла ў наша грамадства нелюбоў да фiзiчнай працы, яна стала непрэстыжнай.

Будаўнiцтва дарогi на Нiкалаеўск было спынена, i ўсю зэкаўскую масу перакiнулi на будаўнiцтва дарогi Камсамольск - Саўгавань, якую зэкi i збудавалi.

Палёгка да мяне прыйшла ў канцы тэрмiну, калi я быў пераведзены грузчыкам на прадуктовую базу i мяне расканваiравалi. Я мог без канвою выходзiць у горад Камсамольск.

Неяк увосень я праходзiў мiма групы зэкаў, якая брукавала вулiцу. Я спынiўся каля iх, пачуўшы ў размове аднаго хлопца беларускiя словы. Я загаварыў з iм, ён аказаўся з-пад Слуцка. Хлопец сказаў, што тут ёсць яшчэ адзiн беларус, i паказаў на мужчыну, якi, стоячы на каленях, укладваў камень у насыпанае палатно дарогi. "Гэта паэт Сяргей Серада", - сказаў хлопец. Каленi ў паэта былi абматаны мешкавiнай - каб не мулка стаяць. Я падышоў да яго, спытаў, хто ён. "Я - Сяргей Дарожны", - адказаў ён. "Дык я ж вас ведаю!" радасна ўскрыкнуў я i сказаў, што бачыў яго некалi ў Доме пiсьменнiкаў i што ў мяне дома ёсць ягоная кнiжка вершаў "Пракосы на памяць".

Выявiлася, што Сяргей Дарожны знаходзiўся са мной у адной калоне i нават у суседнiм бараку. Я рады, што доўгi час, ажно некалькi месяцаў, да свайго вызвалення, мог памагаць Сяргею прадуктамi, прыносячы iх з базы. Больш таго, я падкупiў начальства, i яно з агульных работ перавяло Сяргея ў кантору рахункаводам.

Нi я, нi Сяргей Дарожны не ведалi, што ў той жа калоне знаходзiўся i яшчэ адзiн паэт - Мiкалай Забалоцкi, якi працаваў там чарцёжнiкам. Пра гэта мне стала вядома толькi нядаўна з лагерных лiстоў паэта, надрукаваных у часопiсе "Знамя".

Падрабязна пра Сяргея Дарожнага ёсць мае ўспамiны ў кнiзе "Стрэл у акно".

У пачатку красавiка сорак першага года я развiтаўся з лагерам. Развiтаўся, але лагер на ўсё жыццё застаўся ў памяцi i свядомасцi i ўвесь час напамiнае пра сябе. Хоць з дня вызвалення прайшло амаль паўвека, лагер i цяпер трымае душу ў гадкай трывозе i вельмi часта снiцца. Будзь яны праклятыя, тыя чатыры гады. Днi вайны, якiя я потым правёў на самым перадку, не мучаць такой трывогай i цяжкiмi ўспамiнамi, як турма i лагер.

Пасля вызвалення я прыехаў у Астрахань, бо ў Беларусь мяне не пусцiлi. У Астраханi ўладкаваўся грузчыкам на рыбалоўную базу - грузiў лёд, соль на баркасы. Жыў у iнтэрнаце. Магчымасцi вучыцца або выбраць нейкую па душы працу не было - я ж меў яшчэ тры гады паражэння ў правах. Я па-ранейшаму заставаўся бяспраўным.

Усё змянiлася ў адзiн дзень. Недзе ў канцы мая пасля работы я пайшоў у райваенкамат, каб стаць на ваенны ўлiк. Прыйшоў туды, а там - мiтусня, шматлюддзе: рыхтавалася да адпраўкi каманда ў армiю з рэзервiстаў. Нехта не з'явiўся, не хапала людзей, а тут я трапiў на вочы. Мяне з ходу i залiчылi ў тую каманду, не дазволiўшы нават збегаць у iнтэрнат па рэчы. Так чамадан мой з фатаграфiяй Сяргея Дарожнага, яго лiстом Петрусю Броўку - думалася ж, што паеду ў Беларусь i пры сустрэчы перадам адрасату - загiнулi назаўжды.

Ваенкамацкi пiсар даў мне запоўнiць анкету, я i запоўнiў. У графе пра судзiмасць запiсаў - не судзiмы. У графе пра партыйнасць зрабiў запiс, што я камсамолец. Указаў няпраўду i пра адукацыю - быццам скончыў адзiн курс iнстытута журналiстыкi ў Менску.

З той анкетай я i пайшоў служыць у армiю i праслужыў потым у ёй ажно дваццаць сем гадоў. Калi пачалася вайна, нас адправiлi на фронт, i хто там будзе правяраць цi ўдакладняць бiяграфiчныя дадзеныя. Ваяваў радавым, потым скончыў ваенна-пяхотнае вучылiшча, уступiў у партыю, атрымаў узнагароды, а канец вайны сустрэў у Аўстрыi камандзiрам мiнамётнага ўзвода.

Адразу ж пасля вайны я хацеў звольнiцца. Звольнiцца не далi. Выклiкалi ў штаб дывiзii i сказалi, гледзячы на маю тую анкету:

- Вы афiцэр з адукацыяй, вучылiся ў iнстытуце журналiстыкi, i мы прапануем вам паступiць у ваенную акадэмiю. - Назвалi некалькi акадэмiй, я выбраў ваенна-юрыдычную, падумаўшы, што прафесiя юрыста спатрэбiцца i ў цывiльнай службе.

У акадэмiю я паступiў, вучыўся там чатыры гады i ўвесь час думаў, што мяне вось-вось выкрыюць як судзiмага i папруць з акадэмii, з армii i з партыi за падман.

Не выкрылi. У пяцьдзесят першым годзе акадэмiю скончыў i да канца шэсцьдзесят восьмага года служыў у ваенных трыбуналах суддзёй. За семнаццаць гадоў судзейскай працы я разгледзеў нямала судовых спраў, пазбавiў волi багата людзей. Я, былы зэк, цяпер сам заганяў людзей за краты.

За чатыры гады няволi ў турмах i лагерах я кожнай клеткай сваёй душы адчуваў, як цяжка прабыць нават адзiн дзень за калючым дротам. Кожны вечар падлiчваеш, колькi яшчэ засталося месяцаў, тыдняў, дзён. Ну што б, думалася тады, далi б мне не чатыры, а на паўгода менш, i быў бы я ўжо блiзка ад волi. Вось гэта адчуванне невыноснасцi няволi кожны раз, застаючыся ў пакоi для вынясення прыгавору, я i ўспамiнаў. Вядома ж, што санкцыi кожнага артыкула Крымiнальнага кодэкса маюць нiжэйшую i вышэйшую мяжу. У гэтых межах трэба i выбраць тэрмiн пазбаўлення волi. Можна вызначыць i нiжэй нiжэйшай мяжы, калi знойдуцца на гэта падставы, але пераступаць вышэйшую нельга.

Я стараўся быць справядлiвым суддзёй. Мяне лiчылi калегi мяккацелым, нават лiбералам, начальства крытыкавала за гэту мяккацеласць. У мяне былi адмененыя прыгаворы, але толькi з-за мяккасцi пакарання i не было нiводнага прыгавору, па якiм бы вышэйшая iнстанцыя знiзiла тэрмiн няволi асуджанаму.

Вялiкi расейскi юрыст i вучоны Анатоль Фёдаравiч Конi ў свой час, раздумваючы, якiя павiнны быць суддзi, аднойчы сцвердзiў наступнае: самым справядлiвым суддзёй быў бы той, якi на сваёй шкуры пазнаў, што такое няволя i якое неадольнае iмкненне ў вязня да волi. Добра было б, гаварыў Конi, кожнага кандыдата на пасаду суддзi патрымаць у няволi з арыштаванымi ну хоць з месяц.

Вядома, на практыцы такое не праводзiлася i не будзе праводзiцца. А я вось прайшоў такую практыку i ведаю, што значыць падлiчваць днi да вызвалення.