Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

- Што вы мяне, старую бабу, дурной робiце? А нашто ж я глядзела на гэта зарыва...

Наста плакала не сцiхаючы.

Панок пачуў, як на дарозе раптам стала суха i холадна, як у мароз. Зарыва над iмшарай пасвятлела, зрабiлася зусiм белае. Патух угары над iм акравак неба. Храплi ззаду конi, трашчалi ў некага ў калёсах аглобнi.

Панок убачыў, што ўсе зноў збiлiся на дарозе ў кучку - стаяць блiзка адзiн ля аднаго, нават чуваць, што вiльготныя ад расы. Пасля яго было ўсяго сцяло, i сам ён зрабiўся сухi i халодны: рэж - не заплача. Ён падумаў, што не верыць, каб гэта гарэла Дальва. А што Махорка гаворыць ехаць на Пунiшча, дык ужо яму i верыць... Махорка старэйшы за ўсiх iх тут, не беручы Янука, але што - у Махоркi другiя вочы, чым у яго, Панка? А што на тым Пунiшчы, каб прыйшлося?.. Уваскрэснеш?.. Пунiшча - балота. Вярсты чатыры ў баку ад дарогi, пад самым Тартаком. Некалi яго касiлi, там нават стаялi старыя пунi, i ў iх клалi сена. Цяпер туды ў сухое лета можна недзе нават ехаць. Якiя тады на Пунiшчы ў чорта сховы? Хаця з Пунiшча можна пайсцi балотам на Палiк - туды адступаюць партызаны. Перайсцi толькi трэба Яськаву жылу па кладках... А дзецi тады... А конi... Апошнiя ж з вёскi...

Панок зноў падумаў, што Дальву не маглi так адразу спалiць. Махорка занадта ўжо бярэцца камандаваць: то на Тартак, то на Пунiшча. Слухай толькi. Ён хацеў быў сказаць Махорку, каб той не рабiў наперад вэрхалу, але маўчаў Боганчык. Стаяў i маўчаў - каб слова сказаў перак Махорку. А Боганчык не дурны...

Панку зноў зрабiлася холадна i схапiў кашаль: даканае сёння. Наперадзе над самай дарогай яшчэ раз мiгнулiся белыя палосы. У цёмным небе яны былi аж сiнiя. Залязгала жалеза, як дзе ля кузнi.

- Мы думаем што цi не? - пачуў пасля Панок, як закрычаў у яго над вухам Махорка. - Аднаму зарвала, i другi ў рот вады набраў. Самi не хочаце жывымi астацца, то дзецi на возе... Давiдна трэба выскачыць з iмшары. Як мух, перадушаць, дай iм толькi згледзець...

Тады яны адразу ўсе загаварылi: i Панок, i Наста, i Боганчык. Ехаць, ехаць хутчэй з iмшары. На чыстым далёка вiдаць...

Калi кранулiся пярэднiя падводы, Панок стаяў яшчэ з Настай i глядзеў на зарыва. Яно было цiхае i роўнае, каб дзе здрыганулася - як бы там угарэлася што на ўсю ноч. Угары над зарывам зноў пачырванеў акравак неба...

Наста плакала. Выцiраючыся хусткай, не слухала яго, Панка.

На дарозе ржаў Буланчык - крануўся сам за падводамi.

Пасля яны пайшлi ля Танiных калёс, пачуўшы, што стогне на возе Таня.

Было холадна i свежа, звiнелi над вухам камары. Ехалi ўсё яшчэ iмшарай, i з яе цягнула на дарогу сырасцю. Уперадзе па карэннi тахкалi калёсы, i здавалася тады Панку, што ён дома позна ўвечары на двары... Верка падаiла карову, вярнуўшыся з цямном з поля... Цiха i свежа на дрывотнi ля студнi, пахнуць з гародчыка мокрыя ад расы агуркi i кроп... Далёка на грэблi ляскочуць па калдобiнах калёсы - мужчыны едуць з Кур'янаўшчыны - звозяць сена.

Зашчымела глыбока ўсярэдзiне... Панок падумаў, забыўшыся на зарыва, што недзе спяць на падлозе дома дзецi з Веркай, падсцялiўшы пад сябе сеннiкi з ложка. Галодныя, можа, калi не зварылi вечарам зацiркi...

Над лесам, выплыўшы з туману, стаяў месяц: мяккi i цiхi, ён быў цяпер белы, што малако, i, мусiць, ад таго зрабiлася зялёнае неба з дробненькiмi зоркамi. Iх было нямнога ўгары, над самай галавой; яны былi вострыя i дрыжалi, што ў каляднiцу ад марозу.

На дарозе ззаду было вiдна, як удзень. Добра вiдаць была Алёшава падвода i сам Алёша: раскiнуўшы рукi на мяхах, ён спаў - галавой уперад, да каня.

Панок падумаў: каб хаця не звалiўся, глядзець яшчэ за iм трэба - спiць i спiць усю дарогу, як на бяду...

Наперадзе нехта з мужчын курыў, мусiць, Боганчык: блiснуў быў агонь, што iскра, i пасля запахла дымам ад самасаду.

Яму зноў здалося, што ён дома зiмой за сталом ля акна ў першай хаце. Устаў яшчэ доднiцай разам з Веркай. Яна ўсягды рана ўставала зiмой, раней за ўсiх у сваiм канцы вёскi. Устане i топчацца ў парозе ля печы з вiлачнiкам у руках...

У хату зайшлiся мужчыны - конюхi. Пусцiлi коней адных ля плота да рэчкi паiць, а самi забеглiся пагрэцца: на дварэ мароз - не патыкайся.

Хукаюць у рукi, пазнiмаўшы рукавiцы; закурылi; у хаце поўна дыму вiсiць у парозе пад столлю, пасля цягнецца да чалеснiка i iдзе ў комiн: рэдзенькi i белы ад агню з печы.

...Стала зноў холадна за плячыма. Панок убачыў, як Наста паправiла на грудзях нажутку, абцягнуўшы ля шыi. Было сыра, аж мокра ад туману, i пахла аднекуль вялая трава: асака i рабiнка, як з учарашняга пакосу, - мусiць, недзе ля дарогi было стаптана балота.

Усюды была раса: ляжала на мяхах - яны былi вiльготныя, што ўсё роўна адсырэлi, - i блiшчала ад месяца на ляжэйках дробненькiмi кропелькамi, як мак. Панок убачыў, як блiшчыць на спiне ў Танiнай кабылы мокрая пiльсць; падумаў, што конi не абсохлi яшчэ ад поту, якi цёк з iх удзень пiсягамi...

Занылi над галавой камары, хлынулi з балота. На твар сыпанула дробненькая i калючая халодная машка, што iмжа, - лезла ў вочы, i трэба было баранiцца.

Камары кусалi праз сарочку за плечы - калолi, як iголкамi; тады пачынала свярбець спiна аж да паяснiцы...

Наста паправiла хустку, абвязаўшы тужэй ля шыi i насунуўшы спераду на лоб да самых вачэй. Пасля абцягнула рукавы ў нажутцы; нажутка ў яе была старая, з кароткiмi рукавамi, i не было куды схаваць рук.

На зямлi пад Танiнымi калясьмi бразнула аб нешта цвёрдае атоса звалiлася з восi - i звiнела, падскокваючы па карэннi.

Панок забег наперад кабыле, чапляючыся за сухое ламачча i за яловыя лапкi, што сцёбалi па каленях.

Калi стала кабыла, ён пачуў, як плача Таня - яна ляжала на баку, падкорчыўшы пад сябе здаровую нагу, i цiха хлiпала, шморгаючы носам... Да яе загаварыла Наста:

- Што стогнеш?.. Балiць?

- Б-балiць... - Таня зашморгала носам яшчэ горш.

- Я табе зараз усыплю... - Наста нагнулася над калясьмi. - Балi-iць... Ёсць там чаму балець... Пацярпi... Ты ж не вiдзiла, што там за рана... А я вiдзiла. Адлежала нагу, дык i балiць. I не хныч... Не маленькая... Давай памагу легчы на другi бок... Давай рукi...

Лёгшы на другi бок i апёршыся на локаць, Таня зноў захлiпала:

- А што я буду рабiць, калi вярнуся... Матка хворая-я...

Падняўшы на руках, Наста падцягнула яе яшчэ назад, паклаўшы вышэй на мех галаву.

- Бяры лейцы i трымайся за ляжэйку. Хоць адной рукой... Звалiшся пад колы, тады... Ад камароў баранiся... А то аб'ядуць... - не сцiхала ля калёс Наста.

- Пiць... - прасiла Таня. - Блага... - Лейцы яна не хацела браць.

- Дзе я табе вазьму пiць?.. - Наста ўзяла лейцы, завязала iх за ляжэйку. - Пацярпi. Скора ўжо Краснае. Дамоў едучы, у калёсах ляжаш. На сена...

- Холадна. Накрыйце... - прасiла Таня.

- Цярпi, дачка. Сагрэешся, зараз паедзем... - усё супакойвала яе Наста.

Панок тады выпусцiў з рук цуглi, за якiя трымаў кабылу, i падышоў да калёс. Доўга не мог узяць Таню пад пахi, пакуль не памагла Наста. Падумаў, што ў Танi, мусiць, пал - гарачая галава. Узяўшы пад пахi, ён падцягнуў Таню яшчэ вышэй на мяхi. Хацеў быў паправiць на галаве касу: каса расплялася i чаплялася за рукi. Пасля, нiчога не кажучы Насце, падняў на калёсах у перадку верхнi мех i, намацаўшы адной рукой завязку, тузануў за хвасты. На ляжэйку, на мяхi i яму, Панку, на грудзi хлынула жыта, пырскаючы ў вочы. Ён пачуў, як яно пасыпалася на зямлю - на ногi. Убачыў, як павярнула галаву кабыла - пачула зярняты.

Парожнi мех ён узяў у дзве рукi за рагi i страсануў аж два разы, выбiваючы ад пылу. Тады асцярожна накрыў Таню па самую шыю - мех быў даўгi i шырокi.

Пайшла раптам сама Танiна кабыла - ён, мусiць, няўмысля крануў за лейцы. Наперадзе, куды яны ехалi, зайшоўся кулямёт, моцна, на ўвесь лес. Пайшло рэха - аж разлягалася зямля. Панок павярнуў у той бок галаву - на неба над лесам ускочылi дзве ракеты. Белыя i халодныя, яны доўга стаялi на адным месцы, пакуль адразу не патухлi.

- Каб хоць хвiлiну пабыло спакойна... - пачуў ён, як да яго загаварыла Наста, i ўбачыў, што яна зноў iдзе побач з iм. Падумаў, што да сваiх калёс яна цяпер не пойдзе, будзе з дзяцьмi.

- I я з табой пакратаюся... Весялей... - сказаў ён. - I не вер ты нiкому. Будзем жыць... Дзяўчыне толькi цяжка. Трэба ж было...

Уперадзе яшчэ раз замiтусiлася ад агню неба. Недзе зусiм блiзка.

На дарозе зноў заiрзаў Буланчык.

9

Янук ляжаў нiц на мяхах ад самага Завiшына i глядзеў уперад на дарогу.

Балелi ногi i плечы, аж калола ў лапаткi, i ён думаў, што зусiм саслаб i цяпер пасля ракi не злезе з воза да самага Краснага.

Даўно ўжо зайшло сонца за ракой ля Завiшына - за лес. Там, дзе было Людвiнова, угары стаяў слуп рудога дыму, чарнеючы i распаўзаючыся па небе, што хмара ад ветру.

За ракой над полем вiсела сiвая, як попел, смуга i дрыжала, мусiць, што яго, Янука, падкiдала на калёсах. Смуга паднялася з перасохлай за дзень зямлi i будзе вiсець, пакуль не сцямнее. Тады яна запахне мокрым балотам ад ракi i ападзе з расой на зямлю.

Янук падумаў, што ўсюды, мусiць, стала цiха...

У такую пару вечарам, як заходзiць сонца, летам часта цiха. I калi з цямном едзеш з Карчаватак на ферму, здаецца, вымерла ўсё на свеце...

У вёсцы з комiнаў iдзе дым, i за ракой на Выганчыку ляжыць туман. Там, дзе заходзiць сонца, над лесам, чырванее неба, што агонь. Янук любiў слухаць тады, як у лесе стукаюць па карэннi калёсы i далёка iдзе рэха...