Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка

• Название: Учебник белорусского языка
• Автор: Кривицкий Александр
• Издательство: Вышэйшая школа
• Жанр: Языкознание
• Год: 1994
• ISBN: 5-339-00895-9

Книга включает поурочно изложенный материал по фонетике и граматике белорусского языка, подробные сведенья о нормах оформления деловой документации на белорусском языке (приводятся образцы деловых бумаг), русско-белорусские словарики разного типа, а так же пословицы, поговорки, ффразеологизмы, меткие выражения (под заглавием "Для красного словца".

Подобное пособие издается в республике впервые.

Для тех, кто хочет в короткий срок самостоятельно овладеть разговорно-литературным языком белорусов.

---

Возможны, но не считаются нормой литературной речи подобные причастия с суффиксом — ў ш- (-ш-): зацвіўшы бэз, узросшыя патрэбы.

Обычны в речи причастия страдательного залога от переходных глаголов совершенного вида. Они образуются при помощи суффикса — н -(-ан-, -ян-, -ен-) или суффикса — т- в сочетании с основой инфинитива:

адшукаць — адшуканы адзець — адзеты астрыгчы — астрыжаны апрануць — апрануты пасеяць — пасеяны узняць — узняты зрабіць — зроблены забыць — забыты

Причастия от глаголов несовершенного вида встречаются в письменной речи: кв ітнеючыя сады, палаючы. небасхіл, патокі, сцякаючыя з гор. Но они вызывают большое сопротивление со стороны белорусской грамматической традиции.

Изменяются формы причастий, как и прилагательные, по родам, падежам и числам, согласуясь с определяемым существительным или местоимением.

4. Формы деепричастия. У глаголов несовершенного вида деепричастие образуется при помощи суффикса — у чы(-ючы) или — ачы(-ячы) от основы настоящего времени: яны вядуць — ведучы яны вяжуць — вяжучы яны даюць — даючы яны робяць — робячы

У глаголов же совершенного вида деепричастие образуется от основы прошедшего времени при помощи суффиксов — ш ы, — ўшы: ён забраў — эабраўшы ён зрабіў — зрабіўшы

ЗАГАДКИ

Поле не змерана, статку — не злічана, пастух — рагаты.

Выходзщь дванаццаць малайцоў, выносіць 52 сакалы і выпускае 365 лебедзяў.

Чорная карова ўсіх папарола, а белая ўстала і ўсіх пападнімала.

Людзей не зваў, дошчак не клаў, а цераз рэчку мост збудаваў.

Ляцеў птах, на ваду бах. Але вады не скалануў і на дно патануў.

Отгадки неба, зоркі і месяц, год і яго часткі месяцы, тыдні і дні, ноч і дзень, мароз, сняжынка

ТЕКСТ

Камень

Такіх прыгожых месцаў, якім быў гэты куток, рэдка дзе можна знайсці. Прынамсі, так думаў даўганосы бусел, каторы меў тут, на старадрэвіне, пышны палац. А бусел усе ж такі трэцца па свеце, і на яго словы можна мець увагу.

Шумлівая рэчка, цемны лес, поле, луг і гурт старасвецкіх дубоў, дзе асталяваўся бусел з сям'ёй, выглядалі весела, а падчас і шчасліва, і гэтым самым як бы пацвярджалі, што тут і сапраўды някепска. Але бывалі такія выпадкі, што ўсе тутэйшыя жыхары крыху сумавалі, крыху гаравалі — без гэтага не абыходзіцца ў жыцці і хто ведае быць можа, чым часцей даведваюцца да нас нягоды, тым болей пачуванне цаны жыцця, тым ясней яго светлыя моманты.

Але самым шчаслівым жыхаром быў тут, вядома, камень — так злажылі і згадзіліся ўсе суседзі рэчка, лес і другія і праўда, як ні моцныя дубы, але ўсе ж іх матлашылі і сушылі вятры, іх паліла сонца, на іх меціліся цяжэрныя хмары залатымі стрэламі пякучых маланак, а ў час навальніцы па іх каранях тапталіся людзі.

Таксама рэчка знывала ад сушы ў сваіх берагах пад косамі гарачага сонца і аглядала свае няшчаснае дно. Яе чыстае лона не раз заносілася смеццем, гразею і розным брудам няпрошаных гасцей ручаеў, што вышкалі з ласкі навальніцы. Пра лес і казаць няма чаго. О й, колькі разоў даводзілася яму, старому, перадрыжаць усімі жылкамі за долю сваіх сынкоў, як увойдзе з бліскучай сякерай на плячах бязлітасны чалавек. Бывалі цяжкія часы і для бусла. Не патрапіш у пару вярнуцца з выраю, намерзнешся досыць, стоячы ў гняздзе, і духі табе падцягне, бо дзе знойдзеш спажытак у такую сцюжу. А каменю што! Кажуць жа моцны, як камень, і маўклівы, як камень. Дык што яму астаецца тут? Ляжаць сабе, як пан, у мяккім доле. Ні дождж, ні жар для яго не страшны. Блі сне сонца, дзьмухне вецер — і сухі камень, цёпла яму.

(Я Колас)

Лексический комментарий к загадкам и тексту

статак — стадо, злічана — сосчитано, малайцы — молодцы, маладзец — молодец, малойчык — молодчик, малайчына — молодчина, папароць — пободать, дошчкі — доски но обычно дошкі, дошка — доска, цераз — через, збудаваць — построить, скалануць — встряхнуть, прыгожы — красивый, куток, — уголок, прынамсі — кстати, бусел — аист, старадрэвіна — старое дерево, свет — мир, увага — внимание, гурт — здесь группа обычно — гурьба, старасвецкі — древний, асталявацца — обосноваться, сапраўды — действительно, някепска — неплохо, выпадак — случай, тутэйшы — здешний, жыхар — житель, крыху — немного, чуть-чуть, сумаваць — скучать, даведвацца — навещать, нягода — ненастье, здесь нягоды — плохие времена, несчастья, пачуванне — ощущение, момант — момент, вядома — известно, по видимому , згадзіцца — согласиться, моцны — сильный, крепкий, матлашыць — трепать, цяжэрны — очень тяжелый, хмара — туча, пякучы — жгучий, маланка— молния, час — время, часы — времена, навальніца — гроза, знываць — изнывать, косы — здесь лучи, обычно — косы (волос), лона — здесь русло, обычно — грудь, смецце — мусор, бруд — грязь, нечистоты, вынікаць — появляться, быть следствием, перадрыжаць — передрожать, сякера — топор, бязлітасны — беспощадный, патрапіць — попасть, у пару — вовремя, вырай — место, куда улетают птицы на зимовку, досыць — достаточно, спажытак — пожива, сцюжа — стужа, маўклівы — молчаливый, дол — поверхность земли.

Упражнения

1 З амените глаголы (в скобках) в форме инфинитива необходимыми по смыслу личными формами с окончаниями 1-го или 2-го спряжения (для самопроверки список их дан в конце упражнения)

1. Коля (збочваць) з чыгункі не адразу (Мінаць) барвенкавы бор, куды рабілі сумесныя паходы, (праходзіць) каменную, складзеную з гладкай чырвонай цэглы будку (адна такая (быць) за вярсту ад мястэчка), і нарэшце (трапляць) у змешаны, нагрэты сонцам лес (І. Навуменка) 2. Коля (разумець) мае пачуцці, (нагінацца), штосьці (падразаць), (выкалупліваць), але мяне не (зваць) (І. Навуменка) 3. Заставалася адна надзея, што (ўбачыць) і (пачуць) яго хто небудзь у полі (Я. Маўр) 4. (Мінаць) дні, тыдні (Т.Хадкевіч) 5. А (выйсці) з хаты раніцай, (глянуць) навокал — і дзі ва з дзівосаў (Т.Хадкевіч) 6. Як (ісці) адвячоркам дадому з палё ў, ты (несці), апроч стомы і мазалёў на гарачых руках, і зямлі сваёй пах (М. Арочка) 7. «Куды гэта (ісці) вы, хлопчыкі?» — запытаў незнаёмы чалавек. (Я. Колас) 8. І дружбакі (ісці), (пець) і караблі ў руках (несц і). (І. Муравейка) 9. Вы (несці) нам роўнасць і волю, промень жыцця для народу. (М. Чарот) 10. Мы любоў нашу, дружбу да канца (зберагчы). (П. Прыходзька) 11. Спакой і ціш— бы лінка нават не (схіснуцца), а ты разважліва (стаяць), бы нейкі сон дзівосны (сніць), і песня нейкая (снавацца). (Я. Колас) 12. Ды дзе йн Андрэя (знайсці), калі і я добра не (ведаць), дзе той (хадзіць). Толькі па ночы (убачыць) яго калі. (М. Лынькоў) 13. Нарэшце, ён (бачыць) на ганку дзяўчыну. (Чакаць) яна. (А. Куляшоў) 14. Былі тут іншыя прычыны, з які м і мы і (пазнаёміць) нашых чытачоў (М. Лынькоў) 15. Што вы (стаяць), сядайце. 16. Вы (бачыць), што тут?

1) збочвае, мінаем, праходзім, есць, трапляем, 2) разумее, напнаецца, падразае, выкалуплівае, заве, 3) убачыць, пачуе, 4) мінаюць, 5) выйдзеш, глянеш, 6) ідзеш, нясеш, 7) ідзяце, 8) ідуць, пяюць, нясуць, 9) несяце, 10) зберажом, 11) схіснецца, стаіш, сніш, снуецца, 12) знойдзе, ведаю, ходзіць, убачыш, 13) бачыць, чакае, 14) пазнаемім, 15) стаіце, 16) бачыце

2. Проанализируйте (сгруппируиге) формы глаголов повелительного наклонения и установите способы, средства, а также правила их образования

2-елицо ед. и мн. числа

хадзі (-це) дадому