Уладзімір Мажылоўскі - Спіраль гісторыі

• Название: Спіраль гісторыі
• Автор: Уладзімір Мажылоўскі
• Жанр: Прочая старинная литература

---

— Добра, пойдзеш з вялікім палком. А сцяг твой хай збраяносец трымае над іншым ратнікам. Я тады з засадным палком і татарамі хана Тахтамыша, якіх узначальвае мурза Карагуй, стану за тваёй спінай.

Вялікі князь згодна хітнуў галавой і запытаўся:

— А адзіны брод у Вожы хто будзе ахоўваць?

— Ніхто, — усміхнуўся ваявода, — бо гэты брод і ёсць наша пастка для мурзы Бегіча: ззаду — балоцістая ды глыбокая рэчка, спераду — мы на пагорках, — яму не застанецца месца для манеўру. А татары моцныя сваёй конніцай, пехам яны ваяваць не ўмеюць.

— А раптам Бегіч не пойдзе праз рэчку? Ужо тры дні ён дратуе капытамі сваіх коней яе супрацьлеглы бераг!

— Пойдзе, — упэўнена адказаў Баброк. — Мы пакуль не выйгралі ў татар ніводнай бітвы. Няслава Калкі да гэтых часоў ганебным хвастом цягнецца за намі, таму татары не бачаць у нас сур’ёзнага праціўніка, пагарджаюць намі, як воінамі, лічаць за баязліўцаў. Хай лічаць. Мы ж выкарастаем іх самаўпэўненасць супраць іх саміх і дакажам ім, ды і самім сабе, што мы не баязліўцы і, тым больш, не дурні.

— Добра. Толькі ці вытрымае першы татарскі ўдар полк правай рукі? Можа, яго трэба ўзмацніць? Сеча там будзе лютая, страшная.

— Я яго ўзмацню ліцвінамі, якіх павядзе ў бой мой стрыечны брат полацкі князь Андрэй Альгердавіч, а паміж малым і вялікім пагоркамі, дзе больш палогі пад’ём, пастаўлю дружыну Дзмітрыя Манастырскага з яго самастрэльшчыкамі. Вось яны першымі і сустрэнуць татар.

— Разумна, — вялікі князь падняўся з-за стала. — Што ж, сябры мае, заўтра нас чакае цяжкі дзень. Магчыма, не ўсе мы дажывём да яго канца. Аднак, калі здарыцца горшае і нам давядзецца памерці, — памром героямі. За намі праўда! З намі Бог!

3

Раніцай ратнікі пераапрануліся ў чыстую бялізну, паснедалі і разышліся па сваіх дзясятках. Ваяводы раўнялі рады, паўтаралі каманды, тлумачылі некаторым іх дзеянні. І калі на ўсходзе пачало шарэць неба, маскоўская раць ужо была гатовая да сустрэчы з ворагам.

Татары ж не спяшаліся. Іх конніца тапталася на супрацьлеглым беразе Вожы і толькі, калі над рэчкай разышоўся туман, пачала пераправу. Пераправа працягвалася палову дня. Мурза Бегіч нерваваўся. Ён прадчуваў небяспеку, падазраваў нейкую пастку з боку маскавітаў, аднак дзе яна і ў чым заключаецца — ніяк не мог здагадацца. Гэта яго злавала. Ён склікаў сваіх ваявод, указаў накірункі ўдараў, папярэдзіў пра магчымыя хітрасці праціўніка.

— Якая можа быць хітрасць у няверных шакалаў, — засмяяўся мурза Каргалук. — Хутка мы гэтую хітрасць выпусцім разам з іх вантробамі.

— Ну-ну, — не стаў пярэчыць любімцу Мамая мурза Бегіч і махнуў рукой: — Размяркоўвайцеся.

Таш-бек, крываногі, нізенькі татарын вісклявым голасам збіраў свае адборныя атрады «шалёных». Гэта быў асноўны ўдарны кулак татарскай арміі. Выдатна ўзброеныя, абароненыя італьянскай і французскай бранёй, на магутных, закаваных у браню, конях, яны павінны былі ўзламаць любы строй праціўніка, раскалоць яго на часткі. А потым гэтыя часткі без цяжкасці высякалі коннікі мурзы Каргалука. Сабраўшы сваіх «шалёных», Таш-бек выстраіў іх насупраць дружыны Дзмітрыя Манастырскага.

Конніца Хазі-бея, тоўстага і непаваротлівага ваяра, збілася ў бурлівы натоўп ля падножжа пагорка, які займаў полк левай рукі. Насупраць перадавога палка аказалася конніца старога, вопытнага мурзы Каструка. Мурза Каргалук, вышчарыўшы свае дробныя, вострыя зубы, разам са сваімі коннікамі гарцаваў насупраць ратнікаў Цімафея Вельямінава.

Татары махалі зброяй, нешта пагрозліва крычалі, скавыталі — імкнуліся яшчэ да сечы запалохаць, вывесці з раўнавагі праціўніка. Аднак маскавіты пахмурна маўчалі. Многія з іх маліліся.

Першым пачаў Каверга. Яго конніца першай рынулася наперад, а, падняўшыся на пагорак, спынілася перад шчыльным радам шчытоў з-за якіх тырчэлі дзіды.

Потым, павольна набіраючы хаду, у бой пайшоў браніраваны таран Таш-бека.

Каваль Цімоха са свейскім самастрэлам у руках, стаяў у адным радзе з іншымі ратнікамі дружыны князя Манастырскага. Цэлы месяц тысяцкі Вінволд вучыў ратнікаў, абыходжанню з самастрэлам. Вучыў страляць, хутка перазараджаць, па камандзе рабіць манеўры. І цяпер, назіраючы праз шчыліну паміж цяжкімі, вялікімі шчытамі, якія ўтрымлівалі спецыяльна навучаныя воіны, за перастраеннямі татар, ён не хваляваўся. На ім была яго любімая кальчуга, на поясе вісеў, зроблены ім жа, меч. А татары! Няхай іх і шмат, няхай яны і іх коні закаваны ў браню, няхай тата­ры крычаць і лаюцца, але мы іх усё роўна паб’ём. Не можам не пабіць, бо за намі нашы сем’і, наша зямля, наша праўда! Ён бачыў, як тысячы татарскіх стрэл узвіліся ў неба. «Закрыць галовы», — прагучала каманда і Цімоха падняў шчыт. «Цок, цок, цок», — смяротным дажджом забарабанілі па ім варожыя стрэлы. Адна нават балюча ўдарыла ўбок, але, не маючы моцы прабіць кальчугу, бяссільна ўпала пад ногі ратніка. «Што, сволач, не па зубах табе мая кальчужка?» — злосна вышчарыўся каваль і з агідаю, бы гада, раструшчыў стралу ботам.

— Падрыхтаваць самастрэлы, — падаў каманду сотнік.

Цімоха апусціў да ног шчыт, падняў самастрэл, паправіў стралу, падрыхтаваўся да стрэлу.

— Шчыты адхіліць.

Ратнікі, якія трымалі цяжкія шчыты, адхілілі іх улева, прыселі на кукішкі.

Цімоха адразу ўбачыў металічную лавіну, што пад цяжкі конскі тупат няўмольна насоўвалася на іх дружыну.

— Куркі спусціць.

Зашчоўкала цеціва з бычыных жыл. Збройнік злавіў праз проразь самастрэла варожага конніка і спусціў курок. Ён не бачыў, як татарын, выбіты яго стралой, вываліўся з сядла. Цімоха рабіў сваю справу. Рабіў сумленна, так, як прывык працаваць у кузні.

— Шчыты падняць. Самастрэлы зарадзіць, — спакойным голасам, бы на вучэнні, камандаваў Вінволд.Шчыты паднялі своечасова. Звонку ў іх адразу ж ўпілося некалькі дзясяткаў стрэл.

Але Цімоху гэта не хвалявала. Ён упёр нос самастрэла ў зямлю, прыціснуў яго нагой і пачаў круціць ручку, нацягваючы цеціву. Потым, як вучылі, дастаў з клунка стралу, упіхнуў яе пад зашчэпку ў паз, падняў зброю. Гатова, зноў можна страляць.

— Шчыты адхіліць, — і праз некалькі імгненняў: — Куркі спусціць.

Цімоха прыцэліўся і спусціў курок. Чарговы татарын, закаваны ў браню, з грукатам бразнуўся на сырую глебу.

І так раз за разам. А калі цяжкая татарская конніца наблізілася ўшчыльную, паступіла каманда:

— Самастрэлы скласці. Узяць дроцікі.

Кароткія лёгкія дзіды — дроцікі, ляжалі за апошнімі радамі маскоўскіх ратнікаў. Хапаючы новую зброю, Цімоха адчуў, як хіснулася дружына. Гэта першыя яе рады прынялі на сябе ўвесь стальны напор варожай конніцы. Многія не вытрымалі напо­ру, зваліліся пад ногі татарскіх коней, загінулі. Аднак наступныя рады шчыльней самкнулі свае шчыты, напружыліся, збілі варожы запал, супынілі навалу. А калі на татар з неба пасыпаліся дроцікі, то спружына іх націску наогул трэснула.

— Таш-бек, Таш-бек, — разгублена закрычалі татары і, не ведаючы, што рабіць далей, павярнулі назад сваіх коней.

А маскавітам не было спраў да татарскіх перажыванняў.

— Узяць самастрэлы, — вярнула да звыклай справы самастрэльшчыкаў гучная каманда сотніка. — Зарадзіць самастрэлы. Шчыты адхіліць. Куркі спусціць.

Сотні стальных стрэл паляцелі наўздагон татарам, смяротна джалячы іх і іх коней. Паніка ўзнікла ў радах Таш-бека. Яны баяліся аднаго: атрымаць у спіну смяротны металічны дручок, і, не звяртаючы ўвагі на каманды камандзіраў, кінуліся прэч з пагорка. Па дарозе яны змялі лёгкую конніцу Кавергі. Гэтыя бедалагі ірваліся ў сечу, з нецярпеннем чакалі моманту, калі рынуцца ў бой, пачнуць высякаць маскавітаў. А большасць з іх загінула пад капытамі коней сваіх жа ратнікаў, адзінаверцаў. «Шайтан.» — павіс смяротны вокліч над лагерам любімца Мамая. Але ўжо нішто не магло спыніць лавіну ўцекачоў. Сярод татар узнікла паніка. Вузкі брод быў шчыльна забіты коннікамі. Многія з іх пад цяжарам брані танулі ў нешырокай рачулцы.

Толькі тумены Каструка не паддаліся паніцы, не кінуліся да рэчкі. Бывалы ваявода адразу зразумеў у якое небяспечнае становішча ён патрапіў з-за Таш-бека. Таму ён пачаў адводзіць сваіх ратнікаў у поле, далей ад Вожы. Адступаў ён арганізавана, адбіваючы флангавыя атакі, не дапускаючы ліцвінскую конніцу Андрэя Альгердавіча ў свой тыл.

А ля пераправы адбывалася немаведама што. Многія татарскія коннікі, кінуліся праз невялікую рэчку ўплаў, аднак, зразумеўшы, што супрацьлеглы бераг не мае дна, павярнулі назад. Але з берага на іх напірала новая маса ўцекачоў. Крыкі жаху, лаянка, конскае іржанне напоўнілі наваколле рэчкі. А палкі маскавітаў і воі Тахтамыша шчыльней прыціскалі татар да вады і бязлітасна іх высякалі.

Ніводны татарскі ваявода не выратаваўся. Усе, уключаючы мурзу Бегіча, або загінулі ад мяча маскавіта, або захліпнуліся ў рачной багне. І толькі ноч не дазволіла конніцы Баброк-Валынскага высячы татар пагалоўна. Невялікая іх частка ўсё ж выратавалася.