Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые

• Название: Бурятские народные сказки. Бытовые
• Автор: Фольклор
• Издательство: Бурятское книжное издательство
• Жанр: Сказка
• Год: 1981

Настоящий сборник является третьей книгой «Бурятских народных сказок», завершающей научные публикации всех жанров сказочного творчества бурятского народа с переводом их на русский язык. Большая часть сказок публикуется впервые. Самые ранние записи их относятся к 20-м годам, новейшие — к середине 70-х годов.

Составители: Елизавета Васильевна Баранникова. Светлана Сумановна Бардаханова, Виктор Шагдарович Гунгаров

---

— Хүбүүншни үхэжэ арляа. Зөөлэн газартан зүлгэ ногоон ургаа, хатуу газартан хагда ногоон ургаа, — гэбэд.

— Үгээ, минии хүбүүн үхөөгэйл даа. Минии хүүрээр ябаа хадаа үхэл тахалда абтаха ёһон үгэймааһан. Зүн юугээрээ мэдээд, унтаһайн һэрүүлхэ, мартапайн һануулха гэжэ дэншэг эльгээгээ һэм, — гэбэ.

Тэрэ дэншэгын теэ мүнөөхи зүүдэндэ ороһон хүхэймнай байгаалам, хүбүүидэн ошожо хэлэһэн. Нээрээши тэрэ хубүу-нинн үхөөгой байгаа, амьтан тэрэ эзые шоглоом даа. Хүбүү-ниин тэхэржэ ерхэДэ'э: гурбан елдэ үрхи дээрэ барижа хатаа-жа гунаи үхэри арһаар оёһон годоһониин тэрэ зангаараа, өөрэйнши шарай дүрһэн зангаараа.

— Үү, баарһан хүбүүмни, шарай дүрһэншни һайн, ошоһон хубсаһаншии яагаашгой, баагой ябжа ерһэн хэбэртэй байнаш, — гэбэ эхэнь.

— ШиннИеэ^хүүрээр ябажа нимэ һайн һайхан тэхэрьжэ I бэлби даа, — гэбэ хүбүүниин.

r~. xvovVH эхэ хоёр тэбэрилдэнэ, таалалдана. Тй*щээр Щ ТЭДэиТяргал1а оложо һууһымаалам.

91. ЭСЭГЭЙН ГУРБАН ХҮБҮҮН

Эсэгэйн гурбан хубуун газар хахалхаяа гараба. Газараа хахалжа байһан газартаа галаар дуташаба. Орой ехэ үбгэнһээ гал ошожо эрэбэ. Эгээ ехэ хубууннинь ошобо.

— Далан худал угэ хэлээд аба, — гээ тэрэ убгэн.

— Эсэгэйн гурба лэмда. Газар хахалхаяа ерээ пэмда. Гурбан шоодов морьтой һэмда, галаар дутабабда. Орой ехэ убгэн-һээ гал эрижэ ерэбэб. Далан худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлэбэ, — гэжэ тэрэ хүбүүн хөөрэнэ.

— Шамайе далан худал угэ хэлэ гэжэ хэлээн бэшаалби, юундэ нээрээ хэлэбэш, — гэжэ нюрганһаань нэгэ дүрөө һура зүһэжэ абаад, галааш үгөөгүй табиба.

Дунда хубууннинь ошобо. Баһа тэрэнээ зангаар хэлээд, бапа пура зүһүүлээ.

Бага хубуун ошобо. Бапа далай худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлуулбэ.

— Монгол арадта гаа адуу мал ехэ элбэг байна гэжэ зуу-дэлбэб. Минии зуудэн худал бэшэ даа гэжэ һанаад, морёо змээллэжэ унаад, үглөөниинь яббаб. Ябажал байнаб, ябажал байнаб, харанхы болобо. Буугаад, хонохо гу даа гэжэ хонобоб. Нэгэ хара тугэсэг байна, тэрэ хара тугэсэгтэ морёо удьтабаб. Нэгэ ехэ хурин сомодьтёһон хуушан модон байна. Тэрээндэ галаа тулнбэб. Галаа тулеэд байхадамни гэрэл болоод, харан гэхэдэмни морёо хара һойри хүзүүнһээн уятьтиһан банбаб. Гали дүрхэлээрэ унтажа хэбтэһэн һойр һэреэд ниидшэбэ. Ниид-хэдээ морями абаад ниидэбэ. Арай гэжэ хусэжэ, морёо барижа, пойроо а лажа, шанажа шаража эдибэб. Тиижэ байсарин мү-неөхи гални харайлдажа бодобо. Үхэһэн хууни хуур дээрэ гал түлиһэмни, галда шатаад, шүрэһэниинь таталдаад, тэрэ хуннннь бодобо*

Тэрэнээ. унагаагаад, гал дээрээ пойроо шарабаб. hoftpoo мяха эдеэд унтабаб. Унтажа байхадамни юумэ "тас-няс" гэл- | дэжэ байба — хотигоы гэртэеэ һүгэлсэжэ байба, намда мяха, пойроо мяха эдюулээгээш гэжэ. Хотигоороо пойроо мяха отолжо эдеэд, гэртэнь үгэнгой орхиһок байгааб. Тиигээд гэрынь хотиготоёо һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр, зэмэгүйень нэгэ альгадаад, баһа унтабаб. Унтажа байтарам юумэ "түс-няс" гэлдэбэ. Хоёр гуталам һүгэлсэжэ байба… Нэмжэгэтэй гараа аршахадаа нэгэ гуталдаа аршаад, нүгеө гуталынь "намда эдюулээгээш" гэжэ тэрэ гуталтаяа һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр альгадаад, зэмэгээень нэгэ альгадаад унтабаб.

Тиигээд үглөө мордоод, Монголдоо ябаад лэ хүрэбэб. Адуу мал Монголдо Хүрөөд лэ аббаб, аббаб, айдахтай олон мал аббаб. Абажа, абажа, ошоходоо далай дээгүүр ошопон байгааб, ерэхэдээ далайм һэришэһзн байба. Абаһан адуу малаа алабаб, алабаб, өөхэ тоһойнь далай дээгүүрээ шүдэбэб, арһайнь. Адуу малаа арай гэжэ алажа дуудаад, өөхэниинь далай дээгүүрээ хөөрэжэ байба. Тэрээн дээгүүрээ дамжажа, далайн саада тээ гарабаб. Ехэ мүнгэ юумэ гаргашхаһандаа һанаашархажа унтабаб.

Унта ад, зүүдэлбэб-. тэнгэрьтэ илааһан айдахтай ехэ үнтэй байна гэжэ. һэреэд, үглөөниинь минии зүүдэн буруу байхгээ гэжэ, илааһаа барижа хушуунһаань холбобоб, үһэнһээнь үлхэ-бэб, үлхэбэб. Тиигээд харан гэпээм, тэнгэриин дангинын бууха алтан дамжуур байба. Тэрэ дамжуураар дамжажа, тэнгэрьтэ гарабаб, илаапаяа худалдабаб, худалдабаб, адуу мал аббаб, аббаб. Энэ хэрьтэ буухымуудаа' гэжэ алтан дамжуури эрмэг дээрэ ерэбэб. Алтан дамжуураа хурайдтипан байба.

Адуу малаа алабаб, алабаб, арһынь зүһэбэб, аүһэбэб, мя-хынь абаад, арһынь зүһэбэб, залгабаб, доошонь табюулбаб, табюулбаб. Модони оройн хэмэ газарта аргамжань дуташоо. Баруун тээһээн ерэһэн һальтинда зүүн хада наньшажа, зүүн тээһээ ерэһэн һальтинда баруун хада. наньшажа байбаб. Орой-гоо хүндээ модни хүндээ руу ошожо унашбаб. Нэгэ заахан хотигтой байгааб, зосоо талаһаань; тэрэ хотигоороо малтабаб, газаа талаһаань шоно малтана, эдихым байна гэжэ һанаам-биидтаа. Шоно намһаан ангаад, би шоноһоон айгаад, гүйбэбдэ хоёр тээшээ. Харан гэһээм минии баабай шинии иибиитэй унтажа баЙбД. — .'i&A''л.-Г. '

— Худалаар бү хэедй — гэжэ ехэ убгэн һүтиршэбэ. Нюрганһаань нэгэ һура зүһэжэ абаад, галынь абаад, тэрэ хүбүүн гүйжэ ябашаба…., \"w-,-.

92. ОРОД ЛАМА УХААНСАР ҺҮБЭЛГЭН ХҮБҮҮН ХОЁР

Нэгэ ород лама байһан юм. Тэрэ нютаг-тань байһан буряадуудые хэрээһэ зүүл-гэжэ, бултыень ород болгохом гэжэ шиидэбэ ха. Яһалашье олон буряадуудта хэрээһэ* зүүлгэжэ шадаһан байба ха. Зарим нэ-гэшүүл хэрээһэ зүүхэдээ мүнгэндэнь дурлажа зүүдэг байгаа, юундэб гэхэдэ, ондоо яһанай хүнүүдтэ хэрээһэ зүүлгэхэдээ, ород ламанар мүнгэ түлэдэг, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгээ үгэдэг байһан юм ха.

Уданшьегуй ород лама нэгэ залуухан хубууе үгэдөө оруулаад, үгэхэ мунгэеэ, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгэеэ урид угээд, удэр хоног гаргаад тэрэ хубуугээ табиба һэн ха.

Болзорто удэрэйнгээ ерэхэдэ, мүнөөхи хүбүүмнай хашан сагаан гуугээр хурэжэ ерэбэ. Ород ламын хашаадань тулаСа ерээд, моринһоо буунгүйгөөр байжал байна.

Хэрээһэ зүүлгэхэ хүбүүнэйнгээ гэртэ орохые хулеэжэ яда-һан ород лама угтажа гараба.

— Үгы, залуу хубуун, оронгуй, юу. хэжэ һуугаа Бээшэбши, — гэжэ мэндээшье хэлсэнгүйгөөр асууба.

— Угы, батюшка, минии адуу мни сула гүүн болошонхой аад, азарга үгыдөөд байналби (бүхы зөөринь гэхэдэ ори ганса сагаагша гүүн байһан юм). Энэ сагаагша гүүемни азарга болгожо үгөө haa яахабта? — гэбэ.

Тадхай шамай, господи, би хайшан гэжэ гүүешни азарга болгохо хүнбиб? — гэжэ ород лама ганиржа оробо.

Мүнөөхи хүбүүмнай гүүн, дээрээ лаб байса һууряа заһаад: ~~а а' а' ^е азаРга болгохо шадалгүй аад лэ, хайшан гээд оуряадые ород болгохо, гэжэ байһан хүмши?! — гэжэ хэлээд, хашан сагаан гүүгээ сами уруунь шабхуурдаад ондого ендого оодоргоод арилшаһан гэхэ.

93. ГУРБАН УГЭ

Нэгэ хаан бии имһан ха урдан. Тэрэ хаанай хамак юума мэдэжэ байдаг нэгэ1 тушэмэл, ехэ лама бии имһан ха, тиигээд тэрэ зониин хэлсэдэк болбо ха: "Энэ ламынгаа үгы һаа манай хаан байжи шашх угы им ха — гэжэ. — Энэ ламаи ашаар байдак им болбо ха".

Тиигээд хаан һанаба: "Би, албатамни намайи элдэп янзаар хэлсэдэк, байза, би энэ ламын алхым байна, тиигээт өөрөө байжи шатхап", — гэжэ һанаба ха. Тиигээд тэрэ ламаяа дуу-дуулба:

— Менее гурба хоноот мениидэ ерэ, би тиихэдэшни гурбан угэ һурһууп, — гэжэ захюулба.

Тиигээд тэрэ лама ехэ айшоодло, бодолго боджи байна ха: "Байза, хайшан гэхэ юм гээшип!" — гэжэ ехэ бодолго боджи байна ха.

Тигээт үглөө ошхо гэжи байтарни, гэнтэ нэгэ холо зайжи; ябдак дүүн хүрижэ ерэбэ ха, тиигээд ахан хэлбэ ха:

— Намайи хаан дуудуулаа. Тиигээд: "Гурбан угэ асууха* дамни тэрнэй харюу таажа шадаа үгы һаашни, алхап" гэжэ; захюулаа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн дуун хэлбэ ха:

— Би ошоһуумби; хун мани юун хэлсэкшип, адли юмэ гэжэ! Би шэнии хубсаһа үмдөөт ошһуумби. Юун өөтэй юума һурхаһом даа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн ахан нэгэ бага шэнээн һайжарба ха. Тиигээд үглэө-ниин дүүн ахынгаа хупсаһа үмдөөд, хаанайда ошобо ха. Тии-гээд баруун тээн ошоот һууна ха. Тиихэдэн хаан асууба ха*

— Зай, дээшээ тэнгэридэ хүртэр худуй модом? — гэжэ Ьурба ха.