Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые

• Название: Бурятские народные сказки. Бытовые
• Автор: Фольклор
• Издательство: Бурятское книжное издательство
• Жанр: Сказка
• Год: 1981

Настоящий сборник является третьей книгой «Бурятских народных сказок», завершающей научные публикации всех жанров сказочного творчества бурятского народа с переводом их на русский язык. Большая часть сказок публикуется впервые. Самые ранние записи их относятся к 20-м годам, новейшие — к середине 70-х годов.

Составители: Елизавета Васильевна Баранникова. Светлана Сумановна Бардаханова, Виктор Шагдарович Гунгаров

---

мори үгүүжэм.

Тиихэдэн һамаганнин хэлнэ:

— Хамаһалдаха харалдаха хадатнай худа анда болхымаам

даа.

Баян хүн утаһан бэһэеэ тайлажа, үбээтэй хүндөө бэһалжэ үгэнэ. Үбээтэй хүн hyp бэһэеэ баян хүндэ бэһэлжэ үгэнэ. Баяи

5* 67

xvh-хүла оролсообди гэжэ мүнгэ гаргажа, үшөө арси табина. Арси уутаад, мориндоо һуужа ехэ һусеотоеор гэр тээшээ xa-i райлгана. Гэртээ ерээд, газаагаа одироһон биеэрээ, мори и дээ-j рэһээ буугааб гээд, һогтоод мухарижа унашаба.

— Энэ яагааб? Яаһан гайхаштайма, — гэжэ хүгшэннин xal раан шэрээи байна. Убэгэниин хэлнэ:

— Иимэ һайн ажал хэжэ байһан хойноо уугаа убээ яахымй Хугшэниин хараахаяа болижо, үбэгөө һугадажа байсанда!

абаашажа оробо. Байсанда а ороод, тэрэ баян хун хугшэндөө хэлнэ:

"һоннн бэритэй болообди, долоо хоноод хурим ерхыйма, хурЯ гээ бэлдэ". Тиижэ баян хун унтажа, хүгшэниин ехэ һүсижэ, уЯ тан хэбтэн убээ юу-хүүгээ бэлдэнэ. Шабар тэнэг хубууеэ ехэ һанхаар' хубсалуулжа, үһэ юуйин һамнажа, хунидли хун бола гоно. Долоон хоног соо арси тамси, мяха шулэ бэлдэнэ. Долоб. хоиоһон хойиа убээтэй хун арб а а тэргээ хуллэнэ, айлһаа нэгэ худэн хүн, үбэгэд, һамагадууһы абажа хурим ерэнэ. Хурим ep-j хэдэ, баян хун угтан абан байна. Баян хүн хүгшэнтэёон hyraj дажа байсангаа абаашажа ороно. Дурбэн хултэйдэ дуурэ юу-: мэ табина, олон хүлтэй остоол дээрэ у га а һайхымайе табина/ Бэрэеэ шабар тэнэг хүбүүтэеэ ехэ һайн таһалга соо түхэрөөк һайхан остоолдоо идеэлэгты гэжэ засиба. Долоон хоног соо ехз| зугаа хэбэ, найматьхи хоногтоо айшиһын гэр тээшээ бусах" болобо. Бусаха болоод байхадан, арбан табан толгой хони, дүрЗ бэн һааха үнеэ, гурбан мори хүлэһөөр угэнэ, гурбан хулуһөм шөөрөө үдэшүүлнэ. Табан-ёргоон уран дархани абажа, убээтэй хүндэ ехэ байсан барюулна. Нэгэ хоёр хүбүү абажа, убээтэй" хүндөө уряа хойно табина, адуу малый, таряа талхайн, убһэ; хоолиин бэлдүүлжэ, ехэ һайн ажалтай байна.

Үбээтэй хүни басаган баян хүни бэри боложо, худэмшэ юу хууиин хэжэ гуйжэ харайжа байна. Шабар тэнэг хубууниня адуугаа эрьехэм гэжэ тарана. Одироһон хойнон хүгшэниин һу-рана:

— Худэн толгой мори адуутайбта? Тиихэдэн хурайха болоһон хубууннинь хэлнэ:

— Мэдээ үбээб, тоогын олохо убээм.

— Худэн толгой хонин адуутайбта?

— Тэрээнииш бэрэ мэдэхэ убээм! Хонин адуу ябагшал даа, маиаймии, бэшиимии?

— Худэн толгой үхэр адууһатайбта? Худэн толгой ha аха унеэн бииб?

— Эхэмни унеэ асараад һаагшаал, тиигээд саашиин мэдэхэ убээм.

— Худы газар хахалжа, худы таряй таридагымта? Тиигээд хурайха болоһон хүбүүниин: — "Намһаа дайдымай

бу һура", — гээд газаашаа гарашана. Тиихэдэн тэрэ басаганиин шэбшэнэ: "Баян хүндэ ехэ шабар тэнэг хубуун бии гэжэ хэла сэгшаан. Өөрьёо- үе наһан соо энээнтэй зобохо болхымшииб!

даа, — гэжэ шэбшэнэ, ехэ уры дуры болоно. Амитани шог яая-дан, шорой тооһон болхом", — гэжэ ехэ гаихал гайхажа байна. Баян хүн хүгшэтэёон: "Иибэл хүбүүмнай һайн болохо", — хэжэ

ехэ һүсёотэй.

— Манн үхэшхада энэ ажал пуудалымнай, ажал адууйым-

най, алта мунгээмнай хэндэшкэ ухэ убээ, ехэ панн бэртэй болообди, — гэнэд. Иижэ нэгэтэ хүбүүниин хүгшэиһөөн һурана:

— Ямар иимэ баабайдаашье, маамадаашье айлшалжа ошохо

үбээмши? Намаяашье дахуулаад ошоо хадаа һаймаад.

Тэрэ хүгшэниин хэлнэ:

— Шамтай ошожо амитани шог наадан, шорой тоопон бол-

хомнии. Иимэ юушье мэдэхэ убээ хунээр ошхойм хадаа, ган-

саараан ошыш.

Тиигээд хэлхэлээрэн, хурайха хүбүүн эсэгэ, эхэдээ хэлнэ:

— Би хадамайдаа ошохом. Хугшэмни хэлээ ошохо хадаа ошыш гэжэ. Баян хун хугшэтэёон хэлсэбэ: "Энэ хүбүүмнай Ои-сяаха солоо орожо захалаа, бэрэмнай һургаагаабшиидаа".

Баян хун хубуундээ хэлэбэ: "Хүгшэнөө түрхэмдэ ошохо хадаа һайн морёо унажа, һайхан хубсаһаяа үмдэжэ ошхобоош-таа".

Баян хуни хубуун һайн морёо эмээллэжэ, һайхан хубсаһаа

үмдэнэ. Үдэшэжэ ябхадаа хэлнэ: (эсэгэ, эхэнь)

— Ши хадамайсияа танихиимииш?

— Үбээ.

— Харгыһын танихиимииш?

— Үбээ.

Тиихэдэн хүгшэниин хэлэбэ:

— Би харгыйыш заагаад үхэб, ши харгыһаан гараа үбээ залай ябахаш, ой тайга соо орохош, харгыһаан гаржа шоно нохойн хүнэһэн бу боло. Ойн захада гархада шэнэ байсан байха, тэндэ ороходош хадамайш тэндэ байха. Хадамшини: Хүри-гэн ерээ, — гээд хони алаха, хатуу арси табиха. Хонини мяха ехэ тэнэгээр идежэ гүдэһээ бү үбдэ, бисяахаар идеэрээш. Хатуу арсиин тэнэгээр уужа түнэжэ төөрижэ, ехэ муумайи бү хэ, ама хүрээд угөөрээш. Тиихэдэн тэрэн:

— Зяа, — гэнэ.

"Хүригэн хүбүүмнай, унта гэжэ оро заһажа үгэхэ, орондоо орходоо хубсаһаа хуу тайлаад, эбхээд унтаарайш. Ойлгоош?"

— Ойлгооб! — гэбэ.

Тиижэ тэрэ басаган хуряахаяа харгыдан оруулжа табина. Тэрэ шабар тэнэг харгыяараа һэрысэ хатаргажа ябана, тии тииһээр ой соо ороно. Хуни багташа убээ нараһад байна. Хар-гуЙ дээрэн аймаштай ехэ нараһан ургашоод байна. Нараһанда ерээд, тороод байшана. "Энэ нараһайе хайшан гээд гархымтеэ, хүгшэм харгыһаа гарха убээ гэжэ хэлээбойтеэ, харгыһаа гараа хадаа, тойрожо арлишаЬсыма", — гэнэ.

"Энэ нараһа өөдэ бэеэрээн абираад, морёо нараһан дээгүүр абаад буугмд, харгыдаа орохоб", — гэжэ шэбшэнэ Тиижэ бэ рээн яараһан өөдэ абнржа гарана. Нэгэ гэшүүһэнһээ таталдй на. хоёртьхн гэшүуһэнһээ таталдана, гурбатьхи гэшүүһэ тэбэ-рээд таталдана. Гурбатьхи гэшүүһэн даагаа убээ, хухаржа уяашана. Шабар тэнэг хубуун гэшууһээ тэбэрэһээр нарапан! уауурта укашана. "Иижэ нараһан дээрэһээ унажа үхкиимшии даа", — гээд нараһанаа гэшууһэ тэбэреэд хэбтэшэиэ. Ой соо] хоёр хуя модо отолжо байһымаад, үглөөнһаа абаад удчэ бол-| соро ходо морин байна хыйма. Тэрэ хоёр хубууд хэлсэнэ: Энэ] морян яахадаа эндэ байхым, али хулуушан хулуугаад ортиии кой, ошшо харайилаа.

Тэрэ хоёр хубуудн ерэхэдэ, аймаштай һайхан морин эмээл| юунннн баран мүнгулуулһэн, нараһани узуурта нэгэ залуухая хүбүүн нараһанн гэшүүһэ тэбэреэд, нюдээ ялайса хараад хэ0 |' тэнэ. Тэрэ хоёр хубууд hyp аба:

— Эндэ һэрүүндэ амаржа хэбтэбыш? Тэрэ хубуун хэлэбэ:

— Нараһан дээрэһээ унаад, үхэшөөд хэбтэнэбй. Тэрэ хоёр хубууд хэлэбэ:

— Үхэһэн хүн дуугарха убэйма, ши ухээ убээлши.

— Зяй, ухээ убээ хадаа бодохом, — гэжэ нараһанай гэшүү^ һэ хаяад бодоно.

— Нараһа өөдэ ендэ абиржа гараһымши? — гэнэ., Тиихэдэ тэрэ хүбүүн хэлнэ: \

— Хугшэмни засиһыма, харгыһаа бу гараарай гэжэ, ой cofi тойрожо шоно нохойда идюулхэш. Ерхэдэм, энэ нарапан иижэ! харгыдам ургашоод байгаал. Нарапан өөдэ гараад, морёо шэр-1 Жэ гаргаад, харгыдаа ороод ябаха панаатай байгаалби.

Хоёр хубууд хэлнэ:

— Морёо уна, биди харгыдаш оруулаад ухэбди.

Шабар тэнэг хубууе морёо унуулжа, нараһайн тойруулааш харгыдан оруулна.

— Хаа хүрхэеэ ябаһымштеэ?

— Хадамайдаа ошохоёо ябапым, — гэнэ. Тэрэ хубууд хэлнэ:

— Энэ ойн захада гараадтибал үндэр һайхан байсан бай^ ха, хадамшини тэндыма? — гэнэ.

Шабар тэнэг хүбүүн харгыдаа орожо саашаа ябана. Яба яба? Ьаар, ойн захада гарна. Гархадан, үндэр шэнэ һайхан байсан' байна. Тэрээни хархаһаа хойшо, морёо сосёод хатаргаад яба* шанал даа. Хатаргаад ошходон, хадам баабайн газаагаа бай* на. "Үү, хүригэн хүбүүн ерээ", — гэжэ мореэн эмээлиин абажа нуга соогоо табяад, хуригэн хубуугээ хүтүлжэ шэнэ пайхай] байсандаа' ороно. Орходоһ, хадам эхэнь: Хүбүүмнай ерээ, — гэжэ дэгэл хубсаһайн тайлана, остоолдоо һуулгана. Хонёо ала-һымди гэжэ тарган мяхаа, хатуу арсяа табина.

— Түрүүнээ хуригэн хүбүүн, ерээш, арсиимнай уугыш, мяханмнан идииш, — гэнэ. Тиигээд арсяа хээд үгэиэ. Арсиин I

хүрээд:

— Битнай арен ууна үбээб, уугты! — гэнэ. Үбэгэн һамаган хоёр арсяа уунад.

— Арсиимнай уухашье үбээ хадаа мяхаймнай идеэгты, — гэнэ.,

Мяхайн хоёр гурба отолжо идеэд, садааб гэжэ остоолһоон гаршоо. Үбэгэ һамаган хоёр хэлэнэд: "Баян хүни хүбүүн зүһэ-нэймай идеэд, энэ мяхаймнай идеэн гэжэ һанаа үбээ, холоһоо ябаад, морин дээрэ шалааштаа".

Хадам эхэн оро заһажа үгэнэ. Хүригэн хүбүүн эхэһээ гара-һан бэедээ хүрсэ тарим бэеэрээ орон соон ороод хэбтэнэ. Тэдэ үбэгэ һамаган хоёр идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүгшэнөө за-хяаяар бисяахаар идеэлээд унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гүдэһэ-ииии улдэшөөд байна. "Энэ хоёри унтахада, тэрэ мяхайн хулуу-жа идехиимал даа", — гэжэ шэбшэжэ хэбтэнэ. 'Үбэгэ һамаган хоёр арсяа уугаад, ороо заһажа орондоо ороод унтаналТэдээни унтаһан Хойно Шабар тэнэг хүбүүн бодоод, һүни хабхар бай-хада мяхаа табиһан газар тээшэ ошоно. Ошожо ябаһаар тол-гоёо айдуутай ехээр мүргэшкэнэ. Толгой уруун юума ехээр ад-харна. Гараараан баряад эльбэхэдэн, гартан бүтүү няалдана. Газаа гаржа аршахам гэжэ үүдэн тээшэн ябана. Газаа гараад хэрэнсээ дээрэн хархада, уйһан бортого соо хонини нооһои шэ-хээтэй байна. Тэрэ хонини нооһоор бэеэ аршана. Аршаад, һа-райн сагаанда гараад хархадан, хонини нооһон хуу баран ияал-1 даад хонинидли болошоод байна. Хадам баабайн ехэ ураи на-рин хун сабуу халаагаад, тайг дээрээ табиһан байгаа. Тэрэ сабуун толгой уруун адхаршаһан байгаа. Тэрэ нооһоор гарка арга убээ, хонин болооб гэжэ хотон соо хониһоор орожо хэбтэшэ-бэ. Хониһы тал дундан ороод хэбтэхэдэн, пуни тэни барагта хоёр паар морёор ехэ хобто тээгээд, тэрэ хадамайшин хониһы хулуухаяа хулуушад ерэнэд. Хотони хажууда мориһоо байл-гаад, үһээйин хуу татаад нэгэниин харайгаад ороно. Щабар тэнэг хүбүүни газартьхи хажуудаси хонеэн хаяад угэнэ, хоёрть-хиёо шабар тэнэги хаяад угэнэ, дурбэ-табаи хони хобто соо тээгээд хулуушад ябаатьхина. Дүрбэ-таба хониһы хоорондо Шабар тэнэг хүбүүн тээлгээд, хониди убэр туруундан гузээгээ ха-халхаяа һанана. Тиижэ байсараа үүр сайжа захалаадьхина. Үүр сайгаад захалхада, Шабар тэнэги хониһы байрын хажуу-гаар гүйлгэнэ, Шабар тэнэги хонид нуга соогоо байгаад Я ралдана. Тиихэдэ хобто соо байһан хонид баһа мяаралдана. Шабар тэнэг хүбүүн: "Би хонин болоһон хойноо мяарахам", — гэжэ ехэ муухайсаар шашхана. Тиихэдэ тэдэ хоёр хулуушад —. Хойноһоомнай хүд үлдэжэ ябана, — гэжэ хоёр морёо буулгаад, хобтоо хонитойи тэргэтэйи хаяад, тэрэ хоёр хулуушад морёо унаад, гуйлгэлдэжэ арилшанад.