Кузьма Черный - Лiст Якуба Малькевiча (на белорусском языке)

• Название: Лiст Якуба Малькевiча (на белорусском языке)
• Автор: Кузьма Черный
• Жанр: Русская классическая проза

---

- Не хачу!

- Чаму? Чаму ж ты не хочаш?

- Не чапайце яго! - жорстка сказала Анэта.

- Чаму? - шчыра здзiвiлася Аўгiння.

- Таму...

Матыльда пастаралася ўлагодзiць усiх, каб спынiць гэтакiя непаразуменнi:

- Няхай бы ты, Анэта, гасцям гарбату падала.

- Добра.

I Анэта выйшла ў кухню. Тады Аўгiння сiлком узяла пад пахi большага i падвяла пад гасцей. Варывон Вiлач паглядзеў на хлапчука:

- Расце, васпане. Расцi, расцi, гаспадаром будзеш.

Аўгiння налiла паўчаркi гарэлкi i дала малому. Той узяў i баязлiва паглядаў на ўсiх.

- Пi, сынок, пi.

Малы нясмела глянуў на айчыма Хведара, як бы баючыся, што той скажа.

- Пi, - сказаў той, нагiнаючыся да Варывона, каб зноў загаварыць пра жаробку.

Усё застолле ўпарта пацвердзiла:

- Пi, сынку.

Малы памачыў губы i скрывiўся.

- Пi, пi.

Малы пацягнуў, белымi худымi рукамi шпарка паставiў чарку назад i моцна закашляўся.

- А-а, трэба было, васпане, разам!

Малы кашляў, цёр кулакамi па твары слёзы.

- Не, жаробкi я, васпане, не дам, - адразу схiлiўся да Хведара Варывон.

- А Зося як сама захоча?

- Мы з ёю, васпане, не дзялiлiся i не сварылiся...

Анэта прынесла гарбату i ўбачыла: малы кашляў, за iм стаяла Зося i трымала на руках меншага. Аўгiння нешта тлумачыла суседу.

- Хоць бы хто адвёў яго ад стала назад. Нашто яго тут трымаць, сказала з пагардаю Анэта.

Хведар ускочыў:

- Чаго ты ўсё бурчыш? Чаго ты дзьмешся, сястрыца, на мяне! Што ты перад людзьмi мне брыдка робiш?

- Цiха, васпане.

- Бо я калi добра, дык добра, а як захаджуся, дык...

Зося занесла ў бакоўку малога i прыйшла назад, збянтэжаная.

- Мне як добра, дык добра, а не - дык я не пагляджу.

- На што ты не паглядзiш?

- На ўсё. За шыю ды з хаты, як жабу. Перад людзьмi гавару.

- Няможна, васпане.

- Каб у мяне тут у хаце!..

Анэта не даслухала, моўчкi пайшла ў бакоўку. Матыльда глянула на Хведара.

- Не крычы, Хведарка, што табе здалося...

Яна, вiдаць, трымала яго руку. Гасцям зрабiлася не па сабе.

- Пускайце, пане Варывоне, чарку.

- Я, васпане, не адказен. Здароў будзь, Хведар.

Але нiякавасць гэтак шпарка не прайшла. Зося пайшла следам за Анэтаю, а за Зосяю Хведар.

- Не варт iсцi, васпане, - зазлаваў раптам, сам не ведаючы з якой прычыны, Варывон Вiлач.

- Ты што гэта? - сказаў Хведар Анэце яшчэ здалёк.

- Вам, можа, што трэба сказаць, братавенькае, цi што...

- Ат, - з'явiлася раптам Матыльда, - што тутака лiшне браць у шух. Калi ўжо на тое пайшло, дык тут жа льга сказаць у адкрытую.

- Але, васпане.

Ён ужо стаяў у дзвярах, вялiкi, плячысты, як гара.

- Панна Анэта, васпанна.

- Я не панна i не васпанна!

- Ого!

- Я вас прашу, iдзiце вы i не чапайце вы гэтых малых! Што яны вiнаваты перад вамi цi перад кiм!

- Ого!

- Што табе не падабаецца?

Анэта закрыла рукамi твар i пайшла. Перад ёю расступiлiся ў дзвярах, далi ёй дарогу. Малыя кiнулiся за ёю:

- Куды ты, цёця!

- Не iдзi!

- А мой сынок, - абазваўся Хведар, - куды ты, чаго ты, хадзi да мяне. Iдзi от да цёцi Зосi, да яе... Гэта ж мама.

- Да мамы iдзi, васпане...

- Цёця Анэ-э-эта, - заплакалi малыя ўдваiх i кiнулiся бегчы.

Анэта ўжо стаяла ў кухонных дзвярах.

- Яны баяцца чужых людзей, - сказала Матыльда. - Анэта, куды ты?

Дзецi сталi каля Анэты.

Хведар iрвануўся.

- Анэта, што гэта?

- А гэта што? - крыкнула Анэта. - Ты думаеш, дзецi нiчога не ведаюць? Ты думаеш, яны не ведаюць больш за цябе? Ты думаеш, яны не бачаць, што ты за бацька? Што каля iх робiцца?! А ты памятаеш, як гэты большы крычаў i людзей ззываў, калi ты бiў яго мацi? Можа, ты яго навек скалечыў гэтым самым. Можа, ён iншым цябе i не можа бачыць, як з узнятым паленам над яго нябожчыцаю маткаю. Можа, тое, што ён убачыў тады, навек сядзiць у яго сэрцы i, колькi ён будзе жыў, нiколi не вытравiцца з яго. Што ты тутака развёў гандаль перад iмi - цераз гэты гандаль i тады сям'ю раскiдаў i цяпер моцнай не зробiш! Як тады было не вяселле, а нейкi гандаль, дык i цяпер тое самае. Не навучыў цябе i астрог; хоць бы ты малых дзяцей пашкадаваў...

- Што ты мяне, гадаўка, сарамацiш перад усiмi людзьмi...

- Я табе гэта i без людзей гаварыла, кожны дзень дзяўбла табе ў галаву, што зноў пасля пачнецца калатня ў хаце, толькi што тады гатова больш сiрат застацца.

- А Божа ж мой, - заплакала Зося.

- Васпане Хведар, што гэта робiцца?

- Цi ты ж не бачыш, што ён цябе бярэ не як жонку, а як пасаг. Яму ж мала, яму ж - ён i сам не ведае, колькi яму трэба, каб утхланiць сябе.

- Анэта!

- Гэты большы - дык, можа, i не дзiва гэта, што ён цябе баiцца. Але тваё дзiцянё - чаго гэта яно ад цябе ўцякае, чаго гэта яно дрыжыць перад табою...

- Ты нагаворваеш дзецям на бацьку, ты сама адбiваеш iх ад мяне!

- Што ты робiш з свае хаты?!

Варывон адцягнуў Хведара да стала i сiлком пасадзiў на лаву. Госцi заварушылiся; Аўгiння выцiскала слёзы i цёрла далонню сухiя вочы. Твар у Матыльды больш яшчэ пажаўцеў, i сцiснутыя губы зрабiлi яго больш худзейшым.

- Дзецi, васпанна, доўга не бачылi яго i яшчэ не прывыклi.

- I не прывыкнуць нiколi. У дзiцячую душу што западзе, нiколi, колькi i жыць будзе чалавек, не вытруцiцца адтуль.

- Дык як загадаеце, васпанна Анэта, брату свайму Хведару: жанiцца яму цi не. Хэ-хэ-хэ! А нам як: пабыць яшчэ тут трохi цi зараз жа выносiцца з хаты?..

- Чаго ж ты маўчыш, сястрыца мая, можа, чакаеш, каб я цябе папрасiў?

Зноў яго сiлком абсадзiлi на лаву.

- Хэ-хэ-хэ, мы не ведаем, што нам рабiць, васпанна.

- Што рабiць? Зараз жа вон адгэтуль усе! Усе зараз жа!

- Божа мой, - залiлася слязьмi Зося, стукнуўшы локцямi аб стол.

Хведар быў белы як палатно. Губы яго сцiскалiся i дрыжалi. Дзецi трымалiся за Анэту i плакалi.

- Ты думаеш пра дзецi цi не?

- Гэта каб падзякаваць, мусiць, мне, што я iду гадаваць чужыя дзецi, закрычала Зося, выбегшы на сярэдзiну хаты.

- Можа, ты i дабра iм хочаш, але як гэта ўсё робiцца!

Варывон Вiлач ужо ўсцягваў на плечы кажух. Але адразу, адумаўшыся, уздыхнуў i сказаў да Зосi:

- Цiха, пляваць на ўсё. - I да Хведара: - Ты тут гаспадар цi хто? Каб гэта на мяне, дык я тут доўга лiшне не глядзеў бы, а адразу...

- Што адразу? - крыкнула Анэта.

- Каб больш я твайго слова не чуў! - кiнуўся да яе Хведар.

- Не, будзеш чуць!

- Дай сюды хлапца. Мой сын, я над iм бацька.

- Ты бацька яго, але не над iм.

Ён адарваў ад яе меншага хлапчука i панёс на руках. Хлапчук немым зайшоўся плачам. Анэта з большым зачынiлася ў кухнi.

Варывон Вiлач усё ж усцягнуў на плечы кажух i падаў вялiкую хустку Зосi.

Лiст

Як два разы жанiўся Хведар Тамiлоўскi, вёска Канатопшчына, Бабелянскага раёна. Я чалавек просты i невучоны, дык не вельмi складна апiшу, як жывуць малыя дзецi i ўся iх сям'я, але затое чыстую праўду скажу. Эх, горка i кепска жывецца бедным хлопчыкам без роднай маткi! Гэта ў Хведара Тамiлоўскага. Дык адзiн большанькi хлапчук, можа, яму гадоў якiх сем або восем - не Хведараў, а яго жонкi, якую ён забiў, за што i адседзеў два гады. А меншы - родны сын Хведараў, i яму, можа, якiх год тры цi трохi больш. Забiў Хведар жонку з зайздрасцi, i ўзяў ён быў яе дзеля выгады, а жыць з ёю не хацеў. I гэтыя два хлапчукi за свой кароткi век вельмi ж гора, небарачыны, ужылi. Няма ў iх цяпер нiякага скутку, цi як тут сказаць, каб iм прасветлую гадзiну мець. У Хведара дзве сястры ёсць, дык старэйшая, Матыльда, спрыяе Хведару, гэтакая самая, як i ён, наглая i ненаедная. А маладзейшая, Анэта, толькi i ёсць абарона гэтых малых. Яна нейкi, можна сказаць, вырадак ува ўсёй iх сям'i, не падобна на ўсiх iх. Ёй i самой дрэнна тутака жыць пры гэтакiм браце. Як ён у астрозе сядзеў, дык яна за мужчыну была i на полi, i дома. А гэтыя малыя нават жыццём сваiм рашалi, плакалi i рыдалi, калi бацька жанiўся. Большы - ён жа ўсё ўжо ведае. Пра яго гэта я i хачу напiсаць, бо меншы то гэты яшчэ як воск, што з яго хочаш, тое i зробiш. Ён яшчэ нiчога не ведае, i лепш, можа, каб i не ведаў. А большы ўсё змалку дзён сваiх уведаў, на няшчасце сваё. Калi Хведар Тамiлоўскi жанiўся, дык пад акном народ стаяў, i некаторыя рагаталi з гэтага вяселля, бо ён iзноў узяў з-за выгады i набраў пасагу чорт што. Дык iзноў у хаце з гэтаю Зосяю ў яго дабра не будзе. А большы хлапчук, не Хведараў, а той, першай яго жонкi, як дзiкi нейкi i як бы скалечаны застаўся. Пра гэта я колькi разоў чуў ад самое Анэты, якая за малых вельмi абстайвае, а пасля я пачаў сам прыглядацца адно ж праўда. Тады я ўспомнiў, што яшчэ як ён быў меншы, дык як Хведар бiў раз на панадворку паленам яго мацi нябожчыцу, дык я прыбег па-суседску ратаваць. А малы гэты стаiць каля платца i дрыжыць увесь. I нейк не па-людску глядзiць. Можа, ён тады нiчога не бачыў больш, апроч гэтага палена, якое бiла ў плечы яго мацi. З таго часу ўжо колькi год прайшло, а ён часта гэтаксама глядзiць. Памятаю, калi яна, мацi яго, колькi дзён была непахаваная - усё следства вялi, - дык ён не адыходзiў ад яе нежывой i гэтаксама глядзеў. Не плакаў, а глядзеў гэтак страшна. Я па-суседску прыйшоў зняць з яе мерку, каб труну зрабiць, бо я сталяр, а ён стаiць i вокам не змiгне. Дык мне самому стала страшна ад гэтага яго зiрку. Вялiкi жаль агарнуў маё сэрца, i з таго самага часу я калi ўбачу яго, дык маё сэрца крывёю аблiваецца. Бо я i сам, сказаць, гледзячы на яго, успамiнаю, як я гадаваўся. Я просты чалавек i не ведаю, што са мною часамi робiцца. Паеду араць i ўспомню гэтага хлапчука; дык жаль душу агорне, i пакуль забудуся, дык хоць немаведама дзе дзецца. Гэтаксама i з яго цёткаю Анэтаю, сама гаварыла; за гэта яе ў хаце i не любяць. А гэтыя людзi ў iх у сям'i жывуць сабе - ядуць, п'юць, спяць, робяць, сварацца i нiчога не бачаць i нiчога гэтага не ведаюць, што можа быць усё гэта на свеце. А гэты хлапец нешта ўсё як бы бачыць i маўчыць. Нешта з яго будзе, калi ён вырасце. Дык от я i хачу тут напiсаць вам, дарагiя таварышы, у рэдакцыю газеты (бо я не ведаю, куды больш пiсаць пра гэта), каб, можа, якая апека была над гэтым хлапцом, цi што, а то вельмi ж i цяпер яму нясоладка жыць. А яшчэ каб якi-небудзь закон быў, каб прыглядацца, калi судзяць, да таго, напрыклад, што Хведар зрабiў з гэтым хлапцом, калi бiў i забiў яго мацеру, бо сядзець у астрозе то ён сядзеў два гады, але што гэта памагло? Ён мог пасядзець i адзiн месяц, i дзесяць год, i адно ўсё роўна было б. I яго калi засуджвалi, дык толькi i ўспамянулi, што хлопца асiрацiў. А можа, ён зрабiў з гэтым хлапцом нешта больш! А можа, ён яго зрабiў гэтакiм, што ён колькi будзе жыць, дык не будзе падобным на ўсiх. Можа, ён будзе бачыць на свеце i ў людзях больш, чым усе; будзе бачыць i ведаць тое, чаго ўсе навокал яго не бачаць i не чуюць. Ён будзе разумнейшым за ўсiх. Ён будзе бачыць навылёт усiх людзей, а яго не будуць бачыць, i ведаць, i разумець, што ён гаворыць, i ўсе як ёсць будуць не толькi смяяцца, а аж здзекавацца над iм. Можа, ён сярод тых людзей, што без розуму i сэрца, будзе, як трава на дарозе. Бо разумнейшаму чалавеку, таму, хто больш бачыць за ўсiх, хоць прападай сярод усiх. Гэта заўсёды было i ёсць, можа, хiба пасля не будзе. Сярод усiх калi будзе адзiн гэтакi, дык няма каб у разумнейшага вучыцца, дык яшчэ, яго абсаджваючы, смяюцца, крыўдзяць, каб ён от, канешне, быў гэтакi самы без розуму i сэрца, як яны самi. Можа, я не гэтак усё гавару, як трэба, можа, нягладка цi цяжка, але я чалавек просты. Хоць i бываў шмат дзе на свеце, але мала вучоны; можна сказаць, не вучаны, а мучаны. Трэба яшчэ, каб бралi на ўвагу тое, што гэты хлапец, калi нават пад'еўшы i адзеўшыся, усё адно мучыцца сэрцам сваiм, бачачы заўсёды ў вачах сваiх, як дрыжаць губы i твар у яго мацеры, калi яе паленам забiваюць. На гэтым я канчаю. З тае самае вёскi Якуб Малькевiч.