Кузьма Черный - Лявон Бушмар (на белорусском языке)

• Название: Лявон Бушмар (на белорусском языке)
• Автор: Кузьма Черный
• Жанр: Русская классическая проза

---

- Лявон, - пачуў ён голас з двара.

I магло б стаць яму самому дзiўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымi пачаткамi адчуванняў сваiх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню пiць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.

- Ты на двары? - абазваўся ён.

Амiля прыйшла на яго голас.

- Мне страшна адной... Ты мяне пакiнуў там адну... Ты мяне знявiдзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, цi праўда? Скажы... скажы...

- Хадзi сюды, - падаў ён голас.

- Скажы, якая я для цябе?

- Сядзь.

Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесцi блiзка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было нi папроку, нi слёз, а толькi пакорлiвасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалi доўга.

- Лявон...

Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.

- Скажы.

Як у бяспамяцтве, ён прыцiснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо цiхiмi, бяздумнымi слязьмi, выпрошвала ў яго слова:

- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявiдзеў... Завошта. Чаму ты?..

- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.

- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзiў... Нашто ты мяне гэтак?..

- Маўчы, - папрасiў ужо ён.

Яна больш не гаварыла, маўчаў i ён. Цяпер пасадзiў сабе на каленi i прытулiў яе твар да свайго. Яна пакiнула плакаць, цiснулася да яго, вiсла рукамi на яго шыi. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае i пакутнае.

Ужо забялела над лесам, ужо нават i ружавець пачало, а нiхто не хадзiў па Бушмаравым двары. I от нарэшце з цёмнай нары выйшла Амiля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьцi было ў вачах закончанае, зусiм сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна i што такое Бушмар i што яны адзiн для другога.

Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.

Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студнi. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся i стаў лiць празрысты холад сабе на галаву.

ХI

Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршалiны лесу гарэлi сонечнымi агнямi, i лес слухаў безутрапёную музыку чулай ранiцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знiкне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Амiлiных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташнiх хвойных iголак маўчала пад нагамi. Тут было цiха i прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя i лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукi былi як цiшыня.

Амiля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлiвым веснавым днём. Яно гучэла птушынымi галасамi, зелянiлася ячменямi i аўсамi. У бок ад узгорка тулiлiся да яго знаёмыя стрэхi.

Як бы шукаючы чаго, Амiля палажыла да лба над вачыма руку i ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла пацiху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямi жыта.

Андрэева хата ветлiва глянула на яе спарахнеласцю сваiх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькi гультайскiм зiркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:

- Мама!

Яна панесла яго ў хату. Там быў ранiшнi рэзрух. Ляжалi непрыбраныя, расцягненыя пасцелi; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакiм знаёмым - усё, як i заўсёды, - на тым самым месцы, як i шмат год да гэтай хвiлiны. Усё тут цякло паволi, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ i цяпер тырчыць адтуль.

Амiля выцягнула гэтае зелле i кiнула ў сенцы. На палку каля печы панакiданы знаёмыя лахманы...

Думкi пачалi бегчы шпарчэй, вырывалi абрыўкi мiнулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць цi сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварылiся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькi. Прыходзiла па вопратку бацькава сястра, бацька ж iрваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, i каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькi было сказана з-за яе ўсялякiх крыўдных слоў. I праз яе, праз Амiлю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла i гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткi. Чаму, як якiя дзiкуны, забыўшыся на блiзкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязi нядобрымi словамi? Гэтак жылi, што i старыя лахманы для iх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калi чалавек кожны дзень у голадзе i холадзе, дык тут ужо ўсякiя межы i ўстанаўленнi руйнуюцца.

Беглi ў яе думкi няроўна, утрапёна.

То выхапяць яны з чалавечай таямнiцы што-небудзь з таго, што калiсьцi было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьцi невядомага, што вельмi падобна пад маўклiвую шырыню зямлi ў гарачы поўдзень, калi ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе i ў сваiм спакоi.

З усiх гэтых думак i ўяўленняў паўстала спёка на пыльнай дарозе i аж чырвоны бляск сонца на ёй. Яна, гэтая дарога, была пустая, i пыл на ёй, што ўзнiмаўся з-пад калёс, не ападаў, а стаяў невысока над зямлёю. На драбiнах поплеч з Амiляю сядзеў Андрэй, якога яна везла ў горад да доктара.

Ён не спадзяваўся выжыць, i на захадзе сонца сумна яна развiталася з iм каля глухога будынка гарадской больнiцы. I ўсю ноч ехала адна дадому.

Хлопчык усё стаяў каля яе на зямлi, трымаўся за яе ногi, а яна глядзела кудысьцi за вокны ў гарачае неба.

У гэтай хатняй сумятнi, у цясноце пачула яна яшчэ тое, што часцей за ўсё чула ў несвядомых успамiнах сваiх. Чула ў самыя вострыя моманты. Гэта брала пад сваю ўладу думкi i волю, каб - або зрабiць чалавека вельмi моцным i рашучым, або зусiм нямоцным, слабым. Усё тады робiцца малым i нязначным перад адным, што займае ў тыя хвiлiны чалавека.

Калi яшчэ была дзiцём Амiля, дык з таго часу памятае яна адзiн гэтакi момант. Ён навек застаўся ў памяцi, i цяпер заўсёды паўстае ва ўяўленнях гарачы сонечны адвячорак, калi было гэта. Яна малая не магла ўседзець дома ўвесь той дзень i назаўтра, пакуль не сплыла патроху горкасць з душы.

- Занясi, дачушка, тату хлеба, бо ён не еў з самага ранку, - сказала была тады мацi.

I яна панесла той нiшчымны хлеб, сухi, вымучаны з апошняй мукi, а бацька з поўдня ўжо нешта стаяў без шапкi перад ганкам аканома ў двары, выпрошваючы нейкай палёгкi за нейкiя даўгi.

- Табе колькi разоў казалi - не таўчыся тут перад вокнамi дарэмна, сказала пакаёўка, выходзячы на ганак.

Тады бацька заенчыў:

- Унь мне дзiця апошнi кусок хлеба з стала прынясло. Няўжо я з раскошы прашу? Няўжо я...

I вось тады адбылося тое самае важнае. Сам аканом, высокi i моцны, выскачыў на ганак i схапiў бацьку за шыю, пхаў яго гэтак перад сабою цераз увесь дзядзiнец, да самай дарогi, дзе стаялi дваровыя людзi, i некаторыя спачувалi, некаторыя смяялiся. Бацька пайшоў, а яна, малая, бегла за iм, i страшны малюнак бацькавай прынiжанасцi не даваў ёй спакою.

- Заўтра пайду папрашу аканомiху, - сказаў спакойна бацька, калi адышлiся яны трохi ад двара.

- Не iдзi!

Яна закрычала немым голасам. Не магла больш выгаварыць нiводнага слова ад слёз i вялiкай цяжкасцi.

- Чаму? - сказаў бацька. - Можа, яе ўпрашу, дык як-небудзь i абыдзецца добра.

I, памаўчаўшы, яшчэ сказаў сам сабе:

- Яна, кажуць, нiштаватая кабета, ласкавейшая за яго.

I яшчэ большая крыўда за гэты бацькаў спакой i халодную нявольнiцкую разважлiвасць пеканула яе ў сэрца. Бацька ж гаварыў:

- Давай хлеб, падсiлкавацца трохi.

Яны селi на дарозе, i Амiля магла толькi сказаць:

- Як ён цябе пхаў цераз увесь двор.

- Што ж ты зробiш, - адказаў бацька. - Будзе горшая бяда, калi прыйдуць ды апошняе забяруць.

I маўчаў. Можа, буры кiпелi ў iм на дне душы, але твар яго, грубы, абветраны, быў халодны. I от з таго доўга насiла яна ў сабе страшны роспач: "Можа, яму не зусiм моцна балела, як яго цiснулi за шыю, але як гэта ён яго гнуў унiз, пхаў!"

Бацька iшоў гэтак у чужых руках праз увесь дзядзiнец, той самы бацька, якi заўсёды галодны i спрацованы. Ён пойдзе да аканомiхi, хоць тут зусiм не можна iсцi прасiць - нейкая сiла не дазваляе iсцi зноў прасiць, а загадвае штосьцi iншае: пайсцi i ўзяць таго, хто пхаў бацьку, i забiць яго, але не адразу, а каб ён мучыўся перад смерцю i каб слухаў, як яму будзе яна за скрыўджанага бацьку выгаворваць усю крыўду. Толькi гэта трэба зрабiць, больш нiчога не можна рабiць.

Але нiчога не магла яна, тады малая, выказаць. Толькi праз колькi ўжо дзён сказала бацьку:

- Тата, набi яго.

Ён здзiвiўся:

- Каго?

- Аканома.

- Што ты выдумляеш?

I ўсё гэта засталося навек.

Амiля стаяла ўсё ў хаце, нi з кiм не гаворачы.

- Як ты прыйшла ад работы? - запытала Андрэiха. - Хiба Бушмара дома няма?

Амiля ўздрыганулася ад чалавечага слова. Яна ўзяла на рукi дзiця i вынесла на двор.

- Гуляй, сынок, гуляй сабе.

- Ты пойдзеш? - запытала дзiця.

- Пайду, сынок.

- Чаму ты пойдзеш?

Яна панесла яго да варот i там паставiла на зямлю.

- Не iдзi, мама.

- Я прыйду... Бяжы ў хату, сынок.