Франсуа Мориак - Клубок гадзюк (на белорусском языке)

• Название: Клубок гадзюк (на белорусском языке)
• Автор: Франсуа Мориак
• Жанр: Проза

---

Не, яны яшчэ не прыехалi. Я сеў на лаўку каля дарогi. Прыслухаўся: цi не пачуецца гул матора. Чым больш яны пазнiлiся, тым больш мне хацелася ўбачыць iх. Зноў падпоўз мой былы гнеў: я тут чакаю, хвалююся, а iм, значыцца, усё роўна!.. Гэта яны наўмысна!.. Потым я схамянуўся: цi мала якая магла быць прычына... Дарэмна я нервуюся.

Пазванiлi на вячэру. Я пайшоў на кухню сказаць Амелii, што трэба трохi пачакаць. Рэдка мяне бачылi ў гэтай кухнi з пачарнелымi бэлькамi, дзе пад столлю вiселi шынкi i кумпякi. Я падсеў блiжэй да агню. Па дарозе я чуў, як Амелiя i наш прыказчык Казо жартавалi. Варта толькi было мне зайсцi - яны змоўклi. Мяне заўсёды акружала атмасфера страху i павагi. Я нiколi не размаўляю са слугамi. I не таму, што я строгi гаспадар, не, - слугi проста не iснуюць для мяне, я iх не бачу, не заўважаю. Але сёння вечарам мне было неяк лягчэй, спакайней побач з iмi. Пакуль прыедуць дзецi, мне захацелася перакусiць тут, на кухнi, за тым сталом, дзе кухарка сячэ мяса. Казо адразу знiк, Эрнэст пачаў апранаць белую куртку, у якой ён заўсёды прыслужваў мне за сталом. Эрнэст маўчаў, маўчала i Амелiя. Гэтае маўчанне мяне прыгнятала. Мне стала не па сабе. Але дарэмна шукаў я слоў, каб хоць як парушыць гэтую нясцерпную цiшыню. Нi пра Амелiю, нi пра яе мужа я нiчога не ведаў. А яны ж аддана праслужылi ў нас больш як дваццаць гадоў! Нарэшце я ўспомнiў пра iх дачку. Яе аддалi замуж, здаецца, у Саўтэр. Неяк раз яна прыехала праведаць бацькоў i прывезла з сабой труса, за якога Iза не заплацiла, бо госця некалькi дзён пiла i ела ў нашым доме... Не паварочваючы галавы, я запытаўся:

- Ну што, Амелiя, як ваша дачка? Усё ў Саўтэры жыве?

Амелiя нахiлiла да мяне свой руды абветраны твар, уважлiва паглядзела на мяне i адказала:

- Што вы? Вы ж ведаеце, месьё, - яна памерла. Дваццаць дзевятага ў гэтым месяцы якраз дзесяць гадоў будзе. Хiба вы не помнiце?

Муж моўчкi, сурова паглядзеў на мяне. Напэўна, падумаў: "Прытвараецца толькi, а сам, нябось, усё помнiць..."

Я прамармытаў:

- "Прабачце... не хацеў... старасць, ведаеце..."

I, як звычайна, калi я бянтэжуся, у мяне вырваўся цiхi смяшок, - не змог я стрымаць гэтага недарэчнага смеху. А Эрнэст сказаў сваiм звычайным голасам: "Усё гатова, месьё. Прашу за стол". Я ўстаў i пайшоў у слаба асветленую сталовую, сеў насупраць таго месца, дзе заўсёды сядзела Iза. А вунь там, крыху злева, сядзела Жэнеўева, потым абат Ардуэн, а побач з iм - Хюбэр... Я пашукаў вачыма высокага крэселка Мары, што калiсьцi стаяла памiж акном i буфетам. Потым яно служыла Янiне, а потым яе дачцэ... Да яды амаль не дакрануўся. Страшны быў позiрк чалавека, якi прыслужваў мне за сталом...

У гасцiнай гарэў камiн. Ярка палала сухая вiнаградная лаза. Кожнае пакаленне пакiнула ў гэтым пакоi свае альбомы, шкатулкi, дагератыпы i нiкому цяпер не патрэбныя цацкi... Так, мусiць, i хваля марская ў час адлiву пакiдае на пяску свае непадобныя адна на адну ракавiнкi... А з двара даносяцца галасы парабкаў, скрып драўлянага прэса. Там поўным ходам iдзе работа: выцiскаюць вiнаградны сок. Балючым рэхам аддаюцца гэтыя гукi ў маiм сэрцы. "Дзецi, дзецi, чаму ж вы не прыехалi? А я так вас чакаў!.." - жаласна прастагнаў я. Калi б слугi праз дзверы пачулi мяне, яны б падумалi, што ў гасцiнай сядзiць нехта чужы: нi слоў, нi голасу майго яны не пазналi б, нiзашто не паверылi б, што так гаворыць той стары нягоднiк, якi прыкiнуўся, быццам нiчога не помнiць i не ведае пра смерць iх дачкi. Усе: жонка, дзецi, парабкi, слугi - усе аб'ядналiся супраць мяне, супраць маёй душы. Усе штурхалi мяне зноў вярнуцца да маёй мярзотнай ролi. Яны да яе прывыклi, i нiчога я тут не магу змянiць. Якi ж я дурань! У шэсцьдзесят восем гадоў надумаўся прымусiць усiх убачыць ува мне другога чалавека!.. Але ж я i сапраўды другi i заўсёды быў другiм! Мы бачым толькi тое, што прывыклi бачыць. Вось i вас я па-сапраўднаму не бачу, бедныя мае дзецi. Калi б быў я маладзейшы, можа, i не было б такiх цвёрдых рубцоў на маiм сэрцы, можа, i не пусцiлi б такiх глыбокiх каранёў вашы i мае прывычкi... Зрэшты, я i ў маладосцi наўрад цi змог бы вызвалiцца ад сваiх путаў. На гэта патрэбна сiла. Якая сiла? Патрэбен нехта. Той, хто мог бы засведчыць перад усiмi людзьмi, што я атрымаў перамогу над самiм сабой. Патрэбен той, каму ўсе блiзкiя мае паверылi б i ўбачылi б мяне iншым. Патрэбен такi сведка, якi мог бы зняць з маiх плеч мярзотны груз i ўскласцi яго на сябе...

Нават найлепшыя з найлепшых не могуць адны, без дапамогi, навучыцца любiць. Для таго, каб не заўважаць смешных рыс у чалавеку, не палохацца яго заган, а галоўнае - людской дурасцi, трэба спазнаць тайну любвi, якой свет ужо не памятае. I пакуль зноў не адкрыюць гэтай тайны, дарэмнымi будуць усе намаганнi змянiць умовы жыцця людзей. Раней я лiчыў, што толькi эгаiзм уратаваў мяне ад усiх сацыяльных i эканамiчных праблем. Я, вядома, быў сапраўднай пачварай, якая замкнулася ў сваёй адзiноце i абыякавасцi да ўсiх людзей. Але было ў мяне нейкае няпэўнае, хiсткае пачуццё, што не дапамогуць чалавеку нiякiя вонкавыя перамены ў аблiччы свету. Трэба дайсцi да сэрца людскога. I я шукаю таго адзiнага, хто мог бы зрабiць гэта. Трэба, каб ён сам быў сэрцам чалавечых сэрцаў, палкiм увасабленнем усёй чалавечай любвi. Магчыма, гэтае пачуццё маё, жаданне маё i было ўжо малiтвай... I мала ўжо бракавала ў той вечар, каб я не ўпаў на каленi i не склаў урачыста рукi, як некалi рабiла Iза. Помню, я не раз бачыў, вяртаючыся з праходкi, як старанна малiлася Iза, а побач стаялi трое нашых малых. Я на пальчыках падкрадаўся да дзвярэй, i да мяне даляталi словы: "Прад табой, госпадзi, падаю i дзякую, што даў ты мне сэрцам спазнаць цябе i палюбiць цябе..."

А цяпер вось я ледзьве стаю пасярод гэтага пакоя. Я ўсё думаю i думаю пра сваё жыццё... Не, немагчыма павярнуць назад i паплыць супраць каламутнага, бруднага патока!.. Гэта ж трэба: пражыць усё жыццё i не знайсцi нiводнага сябра! Якi жах! Якой змрочнай, ненавiснай iстотай трэба было быць!.. А можа, гэта здарылася таму, што не ўмеў, не навучыўся я прытварацца?! Калi б усе людзi хадзiлi без маскi, як гэта рабiў я, то можна было б толькi дзiву давацца - якiя яны ўсе падобныя!.. I сапраўды, паглядзiце: нiхто не ходзiць з адкрытым тварам, нiхто! Большасць людзей строяць з сябе высакародных, добрых, спагадлiвых. Самi таго не ведаючы, яны толькi пераймаюць лiтаратурных герояў цi каго-небудзь яшчэ. Святыя добра ведалi, бачылi, што тварыцца ў людзей у душы, i таму ненавiдзелi сябе i пагарджалi сабой. Калi б i я прыкрыўся маскай i не быў такiм адкрытым, аголеным, нiхто б не палохаўся мяне, не пагарджаў мной.

Вось такiя думкi наведалi мяне ў той асеннi вечар, калi я блукаў па цёмнай гасцiнай, натыкаючыся на цяжкую, грувасткую мэблю з чырвонага цi палiсандравага дрэва... Столькi людзей, чые целы ўжо даўно спарахнелi, калiсьцi сядзелi за гэтымi столiкамi, адпачывалi ў гэтых крэслах... Дзецi выпацкалi сваiмi чаравiчкамi вось гэтую канапу, калi залазiлi на яе. Тут яны любiлi сядзець i гартаць старыя iлюстраваныя часопiсы. Абiўка так i засталася цёмнай у тых месцах, дзе ступалi маленькiя ножкi... За сцяной вые, шамацiць апалым лiсцем вецер... Зноў у нейкiм пакоi забылiся зачынiць аканiцы...

XIX

Назаўтра я з трывогай чакаў пошты. Хадзiў узад i ўперад па алеях, як некалi рабiла Iза, калi хто з дзяцей затрымлiваўся i пазнiўся. "Што ж магло здарыцца? - думаў я. - Можа, пасварылiся? А можа, хто захварэў?" Ого! Я стаў майстрам прыдумваць усялякiя страхi! Бывала, i нябожчыца жонка як уваб'е сабе што ў галаву - месца сабе не знаходзiла... Доўга хадзiў я па парку з непрыкаяным выглядам. Нiчога не заўважаў, нiчога не бачыў, як i кожны заклапочаны чалавек. Пра адно толькi я не забываўся - пра сваю перамену. I мне было нават прыемна ад таго, што я хвалююся, трывожуся... Далiну накрыў густы туман: нiчагусенькi не вiдно. Затое звонка, выразна даносяцца ўсе гукi. Па доўгiх радах вiнаграднiку разляцелiся сiтаўкi i дразды. Шукаюць гронак, што не паспелi яшчэ згнiць... Як любiў раннюю восень Люк!..

Нарэшце прывезлi пошту. Не супакоiла мяне кароценькае сынава пiсьмо. Хюбэр пiсаў, што яму нечакана давялося выехаць у сталiцу па неадкладнай справе: даволi сур'ёзныя непрыемнасцi. Падрабязнасцi ён раскажа праз дзень-два, як толькi вернецца дамоў. Я падумаў, што ў яго якiя-небудзь праблемы з фiнансавай iнспекцыяй, - можа, зрабiў што не па закону...

Апоўднi я ўжо не мог сябе ўтрымаць. Загадаў завезцi мяне на вакзал i купiў бiлет да Бардо, хоць даў абяцанне i сабе i дзецям нiколi не ездзiць аднаму. Першай, каго я ўбачыў у нашым старым доме, была Жэнеўева. Яна якраз развiтвалася з нейкiм незнаёмым мне чалавекам. Хутчэй за ўсё гэта быў доктар.

- Няўжо Хюбэр табе нiчога не напiсаў?

Жэнеўева павяла мяне ў той самы пакой, дзе я страцiў прытомнасць у дзень пахавання Iзы. Уздыхнуў я з палёгкай толькi тады, калi даведаўся, адкуль сыр-бор загарэўся. Аказваецца, уцёк Фiлi. (Я, прызнацца, баяўся горшага.) Ён знiк з нейкай жанчынай, якая "моцна трымала яго ў сваiх лапах". А перад гэтым ён наладзiў сцэну Янiне i не пакiнуў ёй нiякай надзеi. Янiна плача, валасы на сабе рве, i яе стан непакоiць доктара. Альфрэд i Хюбэр дагналi ўцекача ажно ў Парыжы. Можа, з гадзiну назад прыйшла тэлеграма. Альфрэд пiша, што нiчога яны не дабiлiся.