Джордж Оруэлл - 1984 (на белорусском языке)

• Название: 1984 (на белорусском языке)
• Автор: Джордж Оруэлл
• Жанр: Научная Фантастика

---

5

У сталоўцы, што знаходзiлася глыбока пад зямлёй, чарга рухалася вельмi павольна. Зала была напханая да берагоў i аглушальна шумная. З акенца раздачы валiла пара ад густой полiўкi з кiсламеталiчным пахам, якi, аднак, не мог заглушыць смуроду джыну "Перамога" - у канцы залы быў маленькi бар, простая адтулiна ў сцяне, дзе можна было за дзесяць цэнтаў купiць вялiкую шклянку джыну.

- Вось каго я шукаў! - пачуўся голас з-за спiны Ўiнстана.

Ён азiрнуўся. Гэта быў яго сябар Сайм, якi працаваў у аддзеле даследаванняў. Можа, слова "сябар" не надта тут пасавала. Цяпер сяброў не было, былi таварышы; але былi таварышы, з якiмi было прыямней, чым з iншымi. Сайм быў мовазнаўцам, спецыялiстам у навамоўi. Ён належаў да вялiкай групы спецыялiстаў, якiм цяпер было даручана скласцi Адзiнаццатае выданне Слоўнiка навамоўя. Сайм быў дробны, нiжэйшы за Ўiнстана, чалавечак, цёмнавалосы, з вялiкiмi вылупленымi вачыма, што пазiралi адначасна сумна i насмешлiва i, здавалася, даследавалi пад час гутаркi твар размоўцы.

- Я хацеў спытацца, цi няма ў цябе часам лёзаў для галення, - сказаў ён.

- Нiводнага! - з вiнаватай паспешлiвасцю адказаў Ўiнстан. - Я шукаў паўсюль. Болей нiдзе няма.

Увесь час нехта пытаўся пра лёзы. Праўду кажучы, у Ўiнстана заставалiся яшчэ два нечапаныя. Ужо некалькi месяцаў лёзаў нiдзе не было. Цяпер увесь час бракавала якога-небудзь тавару першай неабходнасцi, якога не было ў партыйных крамах. Часам гузiкаў, часам цыравальных нiтак або матузкоў да чаравiкаў. Цяпер жа не было лёзаў. Калi i можна было iх здабыць, дык толькi наведваючы час ад часу "чорны рынак".

- Я ўжо шэсць тыдняў галюся старымi, - зманiў Ўiнстан.

Чарга зноў пасунулася наперад. Спынiўшыся, Ўiнстан зноў павярнуўся да Сайма. Кожны з iх узяў тлусты металiчны паднос з высока нагрувашчанага стоса, што стаяў на канцы стала раздачы.

- Ты хадзiў глядзець учора, як вешалi палонных? - спытаўся Сайм.

- У мяне было шмат працы, - адказаў безуважна Ўiнстан. - Пагляджу пасля ў кiно.

- Хiба ж кiно параўнаеш з сапраўднасцю, - сказаў Сайм i дапытлiва паглядзеў на Ўiнстана.

Яго насмешлiвы позiрк прабег па Ўiнстанавым твары. Здавалася, яго вочы казалi: "Я цябе ведаю! Я бачу цябе наскрозь! Я вельмi добра ведаю, чаму ты не пайшоў глядзець". Сайм быў зацяты артадокс, але з пэўнай дамешкай iнтэлектуальнасцi. Ён мог з нейкай асалодай, з нейкiм агiдным задавальненнем гаварыць пра верталётныя напады на варожыя вёскi, пра судовыя працэсы i прызнаннi думзлачынцаў i пра катаваннi ў сутарэннях Мiнiстэрства Любовi. Каб з iм пагаварыць, трэба было ўхiлiцца ад гэтых тэм i, калi магчыма, перавесцi гаворку на тэхнiчныя асаблiвасцi навамоўя, тэму, на якую ён мог гаварыць цiкава, з захапленнем i веданнем справы. Ўiнстан адвярнуўся ўбок, каб унiкнуць пранiзлiвага позiрку вялiкiх цёмных вачэй.

- Павешанне было вельмi цiкавае, - сказаў Сайм, прыгадваючы. - Я думаю, вельмi псуе ўсю справу тое, што iм звязваюць ногi. Я люблю глядзець, як яны дрыгаюць нагамi. I вельмi важна, каб пад канец вiдовiшча з рота вылазiў язык, блакiтны, светла-светла-блакiтны. Якраз гэтая дэталь мне падабаецца.

- Наступны, калi ласка! - рыкнуў прол у белым фартуху з апалонiкам.

Ўiнстан i Сайм пасунулi свае падносы пад акенца. Кожнаму адным рэзкiм рухам быў накладзены стандартны комплексны абед: мiса, поўная ружова-шэрай полiўкi, што была адначасова i першай i другой стравай, луста хлеба, кубiк сыру, кубачак кавы "Перамога" без малака i гузiк сахарыну.

- Там пад тэлеглядам ёсць пусты столiк, - сказаў Сайм. - Давай захопiм па дарозе джыну.

Джын выдаваўся ў фарфоравых кубачках без вушка. Яны прабiлiся скрозь натоўп i разгрузiлi свае падносы на металiчны стол, на якiм нехта перад тым разлiў сваю полiўку - брудную кашу, падобную да ванiтаў. Ўiнстан падняў свой кубачак з джынам, на хвiлiнку затрымаўся, каб набрацца адвагi, i хутка праглынуў пiтво, што смакам нагадвала алей. Перамогшы слёзы, што выступiлi ў вачах, ён раптам адчуў, што хоча есцi. Ён пачаў на поўную лыжку сёрбаць полiўку, на слiзкай паверхнi якое плаваў нейкi сiтаваты ружовы кубiк, напэўна, кавалак штучнага мяса. Абодва маўчалi, пакуль не з'елi ўсё, што было ў мiсах. За столiкам злева ад Ўiнстана, трошкi ззаду, нехта гучна i няспынна гаварыў гэтая непрыемная балбатня, падобная да кракання качкi, прабiвалася скрозь гаману залы.

- Як пасоўваецца справа са Слоўнiкам? - спытаўся Ўiнстан гучным голасам, каб перакрычаць шум.

- Пакуль што павольна, - адказаў Сайм. - Я цяпер сяджу над прыметнiкамi. Вельмi цiкава.

Пры адной згадцы пра навамоўе ён нiбы аджыў. Ён адсунуў мiсу ўбок, схапiў адной сваёй далiкатнай рукою лусту хлеба, другой - кавалак сыру. Каб не крычаць, ён схiлiўся над сталом.

- Адзiнаццатае выданне - гэта апошняя, канчатковая рэдакцыя Слоўнiка, растлумачыў ён. - Мы наводзiм апошнi глянец, мы надаём навамоўю такую форму, якую яно будзе мець, калi iнакш нiхто ўжо не будзе гаварыць. Калi мы скончым, людзi накшталт цябе будуць вымушаныя вывучаць усю мову спачатку. Ты, напэўна, думаеш, што мы займаемся толькi тым, што вынаходзiм новыя словы? Якраз наадварот! Штодня мы выкiдаем старыя словы, у вялiкай колькасцi. Сотнямi. Мы спрашчаем мову да яе голага касцяка. У Адзiнаццатым выданнi не будзе болей слоў, патрэба ў якiх адпадзе да 2050 года.

Ён прагна адкусiў хлеба i, праглынуўшы пару кавалкаў, працягваў прамаўляць з фанатычным захапленнем. Яго худы, смуглявы твар ажывiўся, з вачэй знiкла насмешлiвасць, i яны зрабiлiся амаль летуценнымi.

- I гэтае выкрэслiванне слоў - цудоўная рэч! Вядома ж, больш за ўсё даводзiцца выкiдаць дзеясловы i прыметнiкi, але ёсць таксама сотнi назоўнiкаў, якiя гэтак жа лёгка можна выкiнуць з мовы. Я маю на ўвазе не толькi словы з блiзкiм сэнсам, але i тыя, што перадаюць супрацьлеглае значэнне. Урэшце, якое права на iснаванне мае слова, што з'яўляецца ўсяго толькi супрацьлегласцю iншага слова? Кожнае слова мае ў сабе сваю супрацьлегласць. Напрыклад, слова "добры". Калi ёсць слова "добры", нашто ж тады яшчэ i слова "дрэнны"? Слова "нядобры" выконвае гэтую ролю гэтаксама добра цi нават яшчэ i лепей, бо з'яўляецца дакладнай супрацьлегласцю добрага, чаго не скажаш пра слова "дрэнны". Калi ж, з другога боку, табе патрэбная мацнейшая ступень "добрага", дык у чым сэнс цэлага шэрага няясных, непатрэбных слоў, як, напрыклад, "выдатны", "цудоўны" цi як там яшчэ? Слова "плюсдобры" найлепшым чынам выказвае патрэбны сэнс, а калi трэба нешта яшчэ мацнейшае, тады падыдзе слова "звышплюсдобры". Вядома, мы ўжо i цяпер ужываем гэтыя формы, але ў канчатковым варыянце навамоўя iншых слоў проста не застанецца. Уся сiстэма значэнняў "добры-дрэнны" будзе прадстаўленая шасцю словамi, а ўрэшце i адным словам. Цi бачыш ты, Ўiнстан, усю прыгажосць гэтай iдэi? Вядома ж, iдэя гэтая належыць Вялiкаму Брату, - дадаў Сайм, падумаўшы.

На згадку пра Вялiкага Брата твар Ўiнстана на iмгненне асвятлiўся. Але Сайм усё ж адразу заўважыў, што не здолеў захапiць Ўiнстана.

- Ты не можаш па-сапраўднаму ацанiць навамоўе, Ўiнстан, - сказаў ён амаль са смуткам. - Нават калi ты пiшаш на iм, ты ўсё роўна думаеш на старамоўi. Я чытаў некалькi тваiх артыкулаў, што ты час ад часу пiшаш у "Таймз". Яны вельмi добрыя, але гэта ўсяго толькi пераклады. Ты яшчэ вельмi прывязаны да старамоўя з усiмi яго няяснасцямi i непатрэбнымi адценнямi думкi. Ты яшчэ не адчуў прыгажосцi знiшчэння слоў. Цi ведаеш ты, што навамоўе - адзiная ў свеце мова, дзе колькасць слоў з кожным годам памяншаецца?

Не, Ўiнстан гэтага не ведаў. Ён усмiхнуўся, паспрабаваўшы паказаць на твары разуменне, але не наважыўся адказаць. Сайм зноў адкусiў кавалак чорнага хлеба, хутка праглынуў i казаў далей:

- Цi ж ты не бачыш, што мэта навамоўя - скарацiць абсяг дзеяння думкi. Урэшце мы зробiм немагчымым само iснаванне думзлачынстваў, бо проста не будзе слоў, якiмi iх можна будзе выказаць. Кожнае паняцце, якое калi-небудзь трэба будзе выказаць, будзе азначацца толькi адным словам, пры гэтым яго сэнс будзе дакладна акрэслены, а розныя дадатковыя адценнi значэння будуць злiквiдаваныя i забытыя. Сёння, у Адзiнаццатым выданнi мы ўжо недалёкiя ад гэтага. Але працэс увесь час будзе працягвацца, яшчэ доўга нават пасля нашай смерцi. З кожным годам будзе ўсё менш i менш слоў, абсяг свядомасцi будзе ўсё вузейшы i вузейшы. Вядома ж, ужо сёння не iснуе нiякiх падстаў для апраўдання думзлачынстваў. Гэта проста пытанне самадысцыплiны, кантролю рэчаiснасцi. Але ўрэшце i гэта не спатрэбiцца. Рэвалюцыя пераможа канчаткова, калi мы створым дасканалую мову. Навамоўе ёсць Ангсоц, Ангсоц ёсць навамоўе, - дадаў ён з таямнiчым задавальненнем. - Цi задумваўся ты калi над тым, што ў 2050 годзе не застанецца нiводнага чалавека, якi ўвогуле здолеў бы зразумець нашу цяперашнюю размову?

- Акрамя... - хацеў запярэчыць Ўiнстан, але не скончыў.

Ён збiраўся сказаць: "Акрамя пролаў", але стрымаўся, бо не быў цалкам упэўнены, што такая заўвага не падасца праявай ненадзейнасцi. Аднак Сайм адгадаў, што ён хацеў сказаць.

- Пролы - не людзi, - сказаў ён безуважна. - У 2050 годзе, а можа, яшчэ i раней, сапраўднае веданне старамоўя будзе немагчымае. Уся лiтаратура мiнулага будзе знiшчана. Чосэр, Шэкспiр, Мiлтан, Байран будуць iснаваць толькi ў навамоўных перакладах i будуць не проста перакладзеныя, а ператвораныя ў супрацьлегласць таму, чым яны былi. Нават партыйная лiтаратура не пазбегне пераробкi. Нават лозунгi будуць гучаць iнакш. Як, напрыклад, захаваецца лозунг "Свабода гэта рабства", калi само паняцце свабоды будзе злiквiдаванае? Увесь сусвет думкi будзе выглядаць iначай. Увогуле не будзе iснаваць нiякай думкi прынамсi, у тым сэнсе, якi мы цяпер укладаем у гэтае паняцце. Добранадзейнасць значыць нядуманне - адсутнасць патрэбы ў думаннi. Добранадзейнасць у бяздумнасцi.