Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

- Ёска!.. Ёска!.. Тваю маць!.. - закрычаў недзе ззаду за iм Янук.

13

Калi Махорка падняў Алёшу з зямлi - пад пахi, - пачуў, што сталi мокрыя рукi i лiпнуць адзiн да аднаго пальцы.

Зiрнуўшы на рукi, ён убачыў, што яны чырвоныя: у Алёшы з носа пайшла кроў.

Немцы, тыя, што гналi iх сюды, завярнулi ўжо на дарозе мужчын. Махорка пачуў, як яму раптам упёрся нехта ў плечы. Ён аглянуўся - немец, той, што падбягаў да машыны, стаяў i паказваў рукой iсцi да мужчын.

"Павядуць" назад, да падвод, а тады пагоняць перад сабой..." - падумаў ён, i яго раптам схапiла дрыжыка - трасла ўсяго, не адпускаючы...

Калi ён узяў на дарозе Алёшу за руку, яму здалося, што яны ў Разанцы за Дальвай...

Было гэта сёлета на згон зiмы ў вялiкую адлiгу, калi яны ездзiлi ў Рагозiна.

Адлiга тады стаяла два тыднi запар - паказвала на раннюю вясну. Схавалася было надаўга сонца, асунулiся на вёску хмары; густыя, чорныя, што летам, яны ляглi на самыя стрэхi. Сыпаўся дождж, касы, востры, з ветрам iшоў круглымi суткамi. Пад вечар драбнеў, церусiўся, як праз падсiтак, i тады ападаў туман. Густы - хоць ты пратыкай; сыры i халодны - аж не давала дыхаць, ён клаўся на зямлю, хаваючы з вачэй i хаты, i дрэвы, i дарогу, - еў снег. Усюды было сiва. Усе днi.

Раскiс на дарозе снег. Ногi правальвалiся ў ваду да зямлi; вада была ў выбiтых конскiмi капытамi ямах i ў каляiнах ад палазоў; шваргатала несцiхана на полi ў барознах, што ўсё роўна ля грэблi ў крынiцы па каменнi, кроiла на кавалкi на сцежках лёд, размываючы яго да чорнай зямлi, i гнала ззаду за саньмi шуму i гразь.

Абляглi ў альшэўнiку пад Рагозiнам гурбы, зрабiлiся рудыя; пачарнела поле - латочынамi. Каркалi вароны, валюхаючыся па слiзкай раллi.

Пасля адлiгi ў той дзень раптоўна ўзяўся мароз. Вечарам, калi яны ўжо выехалi з Рагозiна, зайшоў з Карчаватак вецер, сухi, калючы. Пасыпалiся зверху крупы, дробненькiя, мяккiя, заносячы выбоiны на дарозе. Свежыя крупы былi белыя, як вата. Запахла снегам - прэснай i чыстай вiльгаццю.

З поля яшчэ гнала дарогай у Разанку - у глыбокую, доўгую лагчыну за Дальвай - ваду; чуваць было, як яна булькае на лагу i хлюпае пад нагамi ў каня. З-пад капытоў у яго аж у вочы Махорку - ён iшоў збоку ля аглабнi ляцелi халодныя пырскi i друзалкi мокрага, цвёрдага, што сухi гарох, лёду.

Цямнелася. Калi Махорка ўзбiваўся на цвёрдае, пад нагамi ў яго шапацеў снег, што жарства, падсыхаў на марозе; трашчаў ценкi лядок - у лужах сцiналася вада. Вецер браў за шчокi. Намоклi па каленi ногi ў старых, падшытых лямцам валёнках з парванымi заднiкамi - другога ў ваду не было чаго абуць; рабiлася холадна ў пальцы i ў пяты, i калi ён ступаў - чуў, як слiзка ў валёнках нагам: пассоўвалiся ў насы анучы, i ногi коўзалiся, што па гразi. У руках былi намоклыя, цвёрдыя, як луб, лейцы i рэзалiся ў голыя пальцы: рукавiцы Махорка згубiў яшчэ ў Рагозiне, мусiць, забыўся ў Янэчыка на двары, пад паветкай ля пунi, калi ўцiскалi воз, - не помнiць добра.

Храпе, цёпкаючыся ў вадзе, конь, б'е ў хамут i рве аглобнi - могуць лопнуць акрутнi, старыя ўжо, служылi цэлую зiму; верне, каб вылезцi з каляiны, з вады на сухое - можа перакулiць воз, i трэба ўсю дарогу тузаць за лейцы. Чуваць, як пад вадой палазы дастаюць да самай зямлi i скрыгочуць па каменнi, што свiннi зубамi; аселi развалы, салома шуршыць i шапоча па снезе, ацiраючыся з воза; задзёрся ўгару парубень, мусiць, ад'ехала вяроўка. Каню цяжка, не ў сiлу, не трэба было класцi такi воз - упоравень са страхой. Салома жытняя, збiтая, ляжала ў пунi ў Янэчыка пластамi. Ад добрага жыта бо слiзгалася ў руках i блiшчала. Пора ў шчаку, што дубцамi, калi спатыкаешся i ўпiраешся ў воз.

Стары Янэчык, выйшаўшы з хаты, прасiўся, каб не бралi многа, але на яго крыкнуў Сухаў, i Янэчык, адышоўшыся да ганка, стаяў i глядзеў, як уцiскалi воз.

Сухаў - з "Барбы"; некалi, як толькi паявiлiся партызаны, - немцы прыйшлi летам, а партызаны паявiлiся ўвосень, - Сухаў з напарнiкам - Махорка ўжо забыўся, як таго звалi, той даўно недзе дзеўся, i Сухаў пра яго не ўспамiнаў - стаялi ў Дальве ў Боганчыка: i днявалi i начавалi. Iх звалi "штатнымi". Нечага, вiдаць, глядзелi - закапана, можа, дзе iхняе было што блiзка. Пасля, як за Леснiкамi стала ў лесе "Барба", Сухава ўжо ў вёсцы не было, ён прыязджаў толькi па падводы - ехаць у абоз. Сухаў быў невысокi, чорненькi; у чорным, падпяразаным дзягай кажуху - на дзязе ззаду кабура з пiсталетам; у чорных валёнках i чорнай вялiкай кубанцы з чырвонымi, пацямнелымi палосамi накрыж. За плячом ён насiў доўгую вiнтоўку - сэвэтэ. Яна ў яго была яшчэ тады, калi ён паявiўся ў Дальве i стаў у Боганчыка.

Сухаў астаўся ў Рагозiне; сказаў - дагонiць iх у Дальве.

Храпе ззаду Боганчыкаў жарабок, блiзка, за самым возам; чуваць, як мацюкаецца Боганчык - iдзе з гэтага боку, дзе i Махорка. За Боганчыкам едзе Сяргеiшын Алёша - сядзiць на возе. У Алёшы кары з казой; на бабы пакладзены дошкi; воз у яго доўгi, яму цяжэй абярнуцца, i яго пасадзiлi на воз яшчэ ў Рагозiне ў Янэчыка на двары: загiбее ў вадзе.

У Разанцы зусiм сцямнелася; усхадзiўся вецер, сыпаў i сыпаў крупамi i ныў збоку ў возе ў саломе; за Рагозiнам, адкуль яны ехалi, пад'яснiлася, пабялеўшы, неба. Было вiдаць, як па iм беглi хмары. Пасля там выехаў маладзiчок, вузенькi, востры i чырвоны - што з агню. Нiзка, ля самай зямлi.

Заблiшчала ўперадзе на дарозе вада.

Далёка за Рагозiнам - мусiць, у самiх Альковiчах, дзе быў гарнiзон, застукаў кулямёт, глуха, што з-пад зямлi. Натапырыўся конь, задзёр галаву. Пасля ззаду рэдка i доўга стралялi з вiнтовак - як i кожную ноч.

Пад нагамi пабольшала вады - спускалiся ў Разанку. Нахiлiўся воз, пад вадой не было вiдаць следу, не пакiруеш. У Разанцы яшчэ не прарвала дарогу, вада iшла поверху, па лёдзе, разлiваючыся шырака, на паўганей. Сплываючы пасля за дарогай у вузкi i чорны ручай, яна пёрлася як шалёная - вiрам - i стагнала, што ў рацэ.

Махорка пусцiў каня аднаго: конь стары, сам знойдзе дарогу. Ускiнуўшы лейцы яму на спiну ля падсядзёлка, ён сышоў з дарогi i пайшоў пасля ззаду за возам.

Вада зайшла за каленi, набегла ў валёнкi, халодная, як лёд. Закалола адразу ў пальцы.

- Но-о!.. Но-о!.. - крычаў Махорка, упёршыся ў воз ззаду ля вяровак; чуў, што аслаблi вяроўкi, адпусцiлiся, i баяўся, каб не выехала з-пад парубня салома... Хроп уперадзе конь, рваў санi; вада апала, не даставала да калень, i Махорка падумаў, што праехаў Разанку, што конь захроп, беручы пад гару. Трэба было ўзлезцi на воз, пацягнуў бы конь, а то здурнеў - самахоць памачыў ногi. Стала холадна, падскочыла злосць; забегшы наперад, Махорка схапiў лейцы i замахнуўся з-за вуха... Але конь чапаў i чапаў, напяўшыся, аж скрыпелi гужы - ведама, сырамец, расцягвалiся, - i трашчалi пад саломай аглобнi - маглi лопнуць акрутнi. Махорка зноў ускiнуў лейцы каню на спiну.

Стралялi цяпер ужо блiжэй, у Рагозiне. Уверх ляцелi кулi, чырвоныя, як iскры, i гаслi аж тут, над Разанкай. Зрабiлася зусiм цёмна, схаваўся маладзiк; пабольшаў вецер, заныў у возе ў саломе, усё роўна што дзе завылi ваўкi; падрабнелi крупы i секлi ў шчокi, як пяском.

- Мiрон!.. - клiкнуў раптам Боганчык, сiпата, усё роўна што захлiпаўся.

Махорка тады аглянуўся назад - яго быў падхапiў вецер, чуць не скiнуўшы з ног... Ззаду на дарозе чарнеў Боганчыкаў жарабок; ля яго бегаў сам Боганчык - з аднаго боку на другi. Блiснуў на вадзе агонь - мусiць, Боганчык быў з папяросай. Тады Махорка ўбачыў, як па снезе ля дарогi, абышоўшы Боганчыка з возам, iдзе Алёшаў конь, даганяе яго, Махорку. Цёпкае па вадзе, цягнучы за сабой аглобнi...

- Мiрон! - Боганчык крычаў цяпер аднекуль з-за воза: яго не было вiдаць.

Аббегшы Боганчыкавы санi, Махорка ўбачыў, што на дарозе ляжаў абернуты набок у самую прорву Алёшаў воз; вiдаць былi з-пад саломы кары з казой i вышараваныя белыя шыны на палазах. Вада, абмiнаючы воз, хлынула ў бакi, i да яго было не падступiцца.

- Алёша!.. - крыкнуў зноў Боганчык. Ён стаяў цяпер ля сваiх саней ззаду, не адыходзiўся, як баяўся ўсё роўна вады.

Махорка толькi цяпер агледзеўся, што нiдзе не вiдаць Алёшы.

"Прыцiснула..." - падумаў ён.

Вада ля воза займала вышэй калень; чорная, з друзалкамi дробнага лёду, як насечанага.

- Алё-ёша!.. Цыган!.. - закрычаў Махорка i падумаў, што Алёшу не магло прыцiснуць возам, бо ён сядзеў наверсе, яго недзе скiнула ў самую прорву...

Усюды шумела вада: булькала ля перакуленых саней пад саломай i стагнала пад Рагозiнам у глыбокай лагчыне...

Ламаўся лёд, ногi правальвалiся на той свет - хоць бы на што аперцiся...

Абышоўшы вобмацкам воз, Махорка пабег, коўзаючыся па лёдзе, ля самай прорвы ўнiз, у Разанку...

Стагнала вада; вецер быў якраз у вочы; дубелi, не гнулiся ногi... Недзе ззаду ля вазоў нокаў Боганчык, паганяў жарабка: мусiць, выязджаў з вады.

- Алёша!.. Сукiн сын... - закрычаў зноў Махорка i пачуў, як правалiўся пад лёд да паяснiцы. - Хлапец!..

Займала дыхаць; гнала вада, збiваючы з ног...

Пасля Махорку здалося, што нехта ўчапiўся яму за кажух, ля паяснiцы, моцна, як у дзве рукi... Ён аглянуўся i ўбачыў ззаду Алёшу...

- Цыган... Маць тваю так...

- Гэ-эй! Гэй! - гаманiў ззаду на дарозе Боганчык, i свiсцеў у лагчыне вецер, нiзка, над самай вадой.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .