К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

• Название: Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
• Автор: К Тарасов
• Жанр: История

---

- Не Даўмонту перарэшваць тое, што багi вырашылi, - аспрэчыў Мiндоўг. Малады. Новую жонку знойдзе. А табе жыць тут.

- Не хачу жыць тут! - з нянавiсцю крыкнула Агна. - Хачу да сябе, у Крэва. Табе лепш пабаяцца, князь Мiндоўг. Заб'е цябе Даўмонт.

- Сорак гадоў, Агна, мяне гэтакiя даўмонты забiваюць, - пасмiхнуўся князь. - Баяўся б - князем не быў. Сам магу забiваць, павер. Спрачацца са мною не трэба - не пераспрэчыш. Я вырашаю. Я ўжо вырашыў. Я - валадар, князь над малымi князямi. Даўмонт цябе не возьме. Няхай паспрабуе... Хiба я ў яго дзяцей мацi забраў? Яны плачуць з гора, як мае? Яны там адны без цябе, а ты тут без iх? Калi там чакаюць цябе твае дзецi - iдзi, трымаць не буду. Дык ёсць у цябе з Даўмонтам дзецi цi не?

- Нашто я табе? - заклiкала князя да розуму Агна. - Сотнi жанчын вакол цябе. Шчаслiвыя будуць жыць тут, тваiх сыноў даглядаць.

- Можа, яны i будуць шчаслiвыя, - сказаў Мiндоўг, - але мне яны не патрэбныя. А ты патрэбная, бо дзецi Марты - твае пляменнiкi, ты ж iхная цётка... Вось чаму. А яшчэ - ты надта падобная да сястры. Не трэба дзецям прызвычайвацца да чужога чалавека. I мне таксама. Лёс, Агна, так захацеў, а я насуперак лёсу не хаджу.

- А не прыехала б я, - выказала Агна свой апошнi довад, - што б ты тады рабiў?

- Не ведаю, - адказаў князь. - Ты ж прыехала. Значыць, лёс! Адпачывай!

Мiндоўг выйшаў у сенцы, пакiнуўшы дзверы адчыненымi. Агна зразумела, што далей як да замкавай брамы яе не пусцяць.

8

Вестка пра падзеi ў Наваградку на дзень апярэдзiла поезд з параненымi, i калi яны з'явiлiся ў Крэве, Даўмонт ужо ведаў, як ён быў зганьбаваны Мiндоўгам, колькi ягоных ваяроў пабiлi наваградскiя кметы на смерць i колькi параненых вяртаюцца ў Крэва на вазах. За доўгае княжанне Мiндоўга кожны лiтоўскi князь прывучыўся чакаць лiха ад вялiкага князя. Калi хто з князёў жадаў узгадаць нейкiя страшныя загадкавыя злачынствы з блiзкай даўнiны, дык найперш узгадваў, што Мiндоўг спрычынiўся да забойства свайго старэйшага брата Даўспрунка. Хоць не бачыў нiхто, знiклi сведкi, ды беспадстаўна пагалоска не ходзiць. Стары воўк забраў у родных пляменнiкаў Жамойць, пазабiваў князёў Дайновы, палову князёў Лiтвы i Нальшчы. Дык хiба пасля гэтакiх крывавых учынкаў уразiць некага ягоны чарговы грэх - захоп чужой жонкi, да таго ж сваячкi. Жонка - не жыццё, не адзiная. Нават калi б Мiндоўг забiў Агну, спасылаючыся на апошняю волю сястры, Даўмонт менш быў бы ўражаны. Але такая вытанчаная, са спасылкай на багоў, хiжасць уразiла Даўмонта. Гэта ж трэба прыдумаць: ужо багi аб iм клапоцяцца, каб да смерцi не ведаў нуды! Усю ноч яму ўяўлялася, як стары князь усё хiтра абставiў, каб трымаць Агну пры сабе, дзеля сваiх пацехаў i прыгляду за сынамi. Нiбы не ў ягоным сэрцы гэтая подлая задума нарадзiлася, а гэта багi на небе сышлiся на раду i вырашылi яму на карысць. Марта iхную волю прашаптала, а князь багоў шчыра шануе, iхны загад змушаны выканаць нават процi свайго жадання. А хто не верыць - няхай сходзiць дазнаецца праўды на той свет да Марты цi за хмары да багоў.

Больш за ўсё дапякала Даўмонту, што ён не хацеў пускаць Агну на пахаванне сястры, прадчуваючы нейкую бяду. Трэба было цвёрда сказаць: "Не! Забудзь!", а ён, шкадуючы жонку, намагаўся яе ўгаварыць. Жаласлiвасць - тая ж здрада. Злiтуйся над ворагам - ён цябе заўтра заб'е. Пашкадуй жонку - яна прызвычаiцца браць перавагу слязьмi. Ён пашкадаваў - i зганьбаваны. Сляпы i глухi - вось так яны размаўлялi апошнi раз. "Хiба не бачыш, - казаў ён, - багi памылiлiся: маладую жанчыну ўзялi, старэчу не прыкмецiлi. Гэта правiльна?" - "Гора гэта, Даўмонт. Яна ж не апошняя з маiх родных, - упарцiлася Агна. - Як жа мне з сястрой не развiтацца?" - "Мiндоўг многiх можа пахаваць разам з тваёй сястрой, - казаў ён. - Магу на мечы паклясца, нiхто з князёў не прыедзе. Нiхто яму не верыць. Усе ведаюць, што ўмее ўкусiць, як гадзiна. Можа, i праўду кажуць, што ваўкалак. Крывi не вып'е - дрэнна спiць" - "Ну, праўда, - пагаджалася яна, табе ў Наваградак нельга". - "I табе нельга, - пераконваў ён. - Цi падымеш сястру? Паплакаць i тут можна". - "Не развiтаюся- спакою мне не будзе". "Добра, - саступiў ён. - Але з памiнак - сюды. Нi дзевяцiн, нi саракавiнаў. Згодная?" - "Добра, - абяцала яна. - З памiнак адразу дамоў!" I - нi атрада, нi жонкi! На памiнках пракляты крыважэрца i дзеўбануў...

Усю ноч Даўмонт стагнаў, бачачы перад вачыма нянавiсную морду вялiкага князя, ягоныя бляклыя балотныя вочы, ягоных дагодлiвых баяраў i кметаў, якiя рагаталi з ганьбы Даўмонта, пакiнутага без пары, i ўхвалялi спрыт князя, якi гэтак шпарка знайшоў сабе маладую, без дзяцей жонку. I бачылiся варта, прыстаўленая да Агны, i два малалетнiя гадзяняцi, для якiх цётка ператварылася ў матку, i вяселле на памiнках, i смех кметаў, i рысiная ўсмешка Мiндоўга. Усё гэта безлiч паўтаралася, круцiлася ў яго перад вачыма, як млынавыя крылы...

Лепш Мiндоўг забiў бы яго, як дванаццаць гадоў таму забiў мужа Марты, маладога Булевiча. Забiў - i той не ведаў, не адчуваў, не пакутаваў ад болю, што ягоная жонка становiцца жонкаю злачынцы i забойцы, цяжарыць ад яго, родзiць, хрысцiцца разам з iм у веру немцаў, носiць i родзiць другое гадзяня i задаволеная, i смяецца, i кахае свайго новага гаспадара. А яго вялiкi князь не забiў. Можа, задумаў забiць пазней. Цi хоча, каб ён, Даўмонт, сам закалоў сябе нажом. Цi напiўся, як напiваўся ягоны шалёны Войшалк, ды кiнуўся секчы ўсiх, хто сустрэнецца на двары, на вулiцы, на дарозе, каб утапiць свой боль у чужой крывi. Гайсаць па дарогах, пакiдаючы за сабой расколатыя галовы невiнаватых, а потым убачыць ладны сук, развязаць пояс, зрабiць пятлю i павесiцца. Цi пайсцi ў нейкi манастыр, малiць бога аб пакараннi забойцаў i малiцца пра любоў памiж людзьмi, чым заняўся Войшалк, калi змянiў iмя i княжы пас на лахманы. Быў Даўмонт - стаць якiм-небудзь Данiлам. Але ж усе ведаюць i памятаюць, хто ты ёсць, - ад прошласцi не схаваешся...

Досвiткам ён адчуў, што страчвае розум. Узнiк i не пакiдаў ягонага дома прывiд Агны. Ён паглядзiць у кут - прывiд там, дакарае яго пакрыўджаным позiркам, ён зiрне на дзверы - Агна стаiць ля парога, нiбы толькi ўвайшла, ён паглядзiць на стол - яна насупроць сядзiць, у вачах слёзы адчаю. Ён пачаў клiкаць: "Агна! Агна!" - яна не адгукаецца, але кiвае, што чуе яго. I ён разумеў, што няма ў хаце Агны, а перад iм здань, але сэрца верыла ў гэты прывiд, жадала пачуць нейкiя словы, якiя ўсё вернуць у яснасць нядаўняга часу. Вострымi ўдарамi крывi ў сэрца прабiвалася ўсведамленне, што стары хцiвец усё перайначыў, i ўжо не будзе Агны каля парога, пры печы, за сталом, i ён не ўбачыць яе ўсмешкi, i не паўторацца iх начныя ласкi i радасцi. "Нашто паехала? - жахаўся ён. - Нашто пусцiў цябе?" Цень Агны не даваў адказу. Ён жывы, а жонка прызначаная ў нянькi сваiм пляменнiкам i ў жонкi iхнаму парадзiцелю. Яму застаўся цень жонкi. Пры яго, Даўмонта, жыццi, пры яго дужай сiле. Нiбыта ён памёр i засыпаны пяском.

Ды i было падобна на пахаванне. Дом стаў, як дамавiна, без выйсця. Ён не меў моцы пакiнуць хату. Ногi адмаўлялiся пераступiць парог. Прыкра i сорамна было з'явiцца на двары, убачыць святло, паказацца на вочы чэлядзi. Стары Мiндоўг сагнуў ягоную волю, зганьбаваў яго. З адбiткам такой знявагi на сэрцы нельга выходзiць да людзей. Ён быў для iх князь, гаспадар i абаронца, а князь, у якога забралi жонку падобны да падпасавiча, ў якога воўк скраў авечку, i той крычма крычыць, не могучы даць рады. Вось зараз у вачах людзей ён будзе такiм нядужым падпасавiчам. Хаця б нейкая важкая прычына: вайна, наезд, мазуры забралi жонку. А так непаважнае - паехала на пахаванне, змянiла сястру на князевым ложы, а пры печцы будзе княжычам гатаваць. А Даўмонту хто гатуе? А ён сам завiхаецца каля печы, вiламi гаршкi вымае. Воля, маўляў, такая была апошняя. Багi на небе вырашылi, каб ён сам сабе капусту варыў, а ягоная жонка iншаму... Няўжо Мiндоўг думае, што ён, Даўмонт, гэта прыме i з гэтым змiрыцца! Цяпер, каб выйсцi да сваiх кметаў i чэлядзi, каб ягоныя кметы пераканалiся, што горасць не зламала княжую волю, - ён мусiць ведаць сваю мэту, а гэтая мэта - забойства Мiндоўга. Нiшто iншае не можа вярнуць яму годнасць. Часу мала Мiндоўг стары. Ён мусiць забiць яго раней, чым той сканае. Пасекчы яго, бы качан капусты. Каб усе нальшанцы ведалi, што наваградскi князь пасечаны ў капусту. А калi б хто цiкаўны ў iх спытаў: "А хто яго пасек?", дык адказвалi б: "Гэта яго наш князь Даўмонт пасек!" Бо калi Мiндоўг сваёй смерцю памрэ, дык яму самому давядзецца перарэзаць сабе жылы, бо тады ён назаўсёды застанецца з плямай ганьбы на сваiм iменi i сваiм родзе. Узяць меч, зацiснуць рукаятку ў калодзе, вастрыё ўгару i кiнуцца на яго. I хто ж асуджае на такую дзiкую смерць? Крыжакi? Русiны? Не. Траюрадны стрый. Ён узяў Агну, абвясцiў пра жанiцьбу, пра гэта ведае цi будзе ведаць уся лiтва, лiтоўская русь, яцвягi i жамойты, i ў кожнай хаце з яго, Даўмонта, пасмяюцца. Мiндоўг сваё зрабiў, разлучыў яго з Агнаю. Значыць, трэба расстацца з Агнай, з яе ценем. Яна паехала i па дарозе памерла. Так ён мусiць думаць. Вярнуцца ў Крэва княгiняй ёй ужо немагчыма. Ён не можа вярнуць яе сёння. А заўтра - позна, яна ўжо Мiндоўгава. Паехала - i ў дарозе яе забiлi. Вялiкаму князю за разбой трэба адказваць жыццём.