Уладзімір Мажылоўскі - Апошні дзень восені

• Название: Апошні дзень восені
• Автор: Уладзімір Мажылоўскі
• Жанр: Прочая старинная литература

---

3

Лета 1562 года было шчодрым на цяпло і дажджы. Усё квітнела і зелянела, бы на добрай заквасцы. Ураджай абяцаў быць добрым і гэта ўсіх радавала.

Неяк у канцы жніўня на двор пана Андрэя Мішневіча заехала двое конных шляхціцаў па знешнім выглядзе — бацька і сын. Маладзейшы першым саскочыў з сядла і дапамог старэйшаму спусціцца на зямлю. Перадаўшы коней слугам, прыезджыя нейкі час абдымаліся з гаспадаром, потым, па яго запрашэнні, накіраваліся ў хату.

І ўжо ў хаце, прадстаўляючы нечаканых гасцей жонцы, пан Мішневіч паведаміў, што са старэйшым госцем, панам Міхалам з Храпавічаў, ён даўно знаёмы і ў маладосці яны неаднаразова з харугвай Корсака хадзілі і на татар, і на маскавітаў.

— Слаўныя то былі часы, — пры гэтым гаспадар хітра ўсміхаўся і, непрыкметна ківаючы сябру на сваю жонку, запытаўся: — А памятаеш, Міхал, колькі віна мы захапілі ў асаджаным намі Іслам-Кермені?

— О-о-о! — закаціў вочы пан Міхал. — І якога віна!

Але гаспадыня адразу зразумела гульню мужчын.

— Ну, татарскім віном я вас не пачастую, — бесклапотна ўсміхнулася яна ў адказ мужу, — а вось гарэлкі, настоенай на нашых суніцах, збанок выстаўлю.

— Насценька, — узмаліўся той, — што такое збаночак жаночага напітку для трох слаўных шляхціцаў!

— Добра, аддаючы належнае вашаму геройскаму мінуламу, выстаўлю збан акавіты.

Гаспадар у знак падзякі задаволена хітнуў галавой і праз імгненне пацікавіўся:

— А дзе Арына? Трэба і яе пазнаёміць з маім баявым сябрам і яго сынам.

Вось тады яна ўпершыню і ўбачыла малодшага сына пана Храповіча, Васіля.

Яна ўжо чула, што яму споўнілася дваццаць гадоў, аднак яго хударлявасць і хва-

равітая бледнасць настолькі яго маладзілі, што ён падаваўся намнога маладзейшым. Маладзіла яго і адсутнасць шчаціны на твары, а ледзь прыкметны пушок на шчоках і барадзе толькі падкрэсліваў выразнасць і глыбіню яго праўдзівых вачэй. Росту ён быў невысокага. Светлыя валасы, пэўна, пасля хваробы, былі коратка абстрыжаны, і таму вушы госця дзяўчынцы падаліся вялікімі і адтапыранымі. Усё гэта разам з вясёлымі вачыма і шэльмаватым выразам на твары рабілі яго падобным да вясковага хлапчука-гарэзы, якому толькі і карціць зрабіць нейкае свавольства.

Таму першае ўражанне ад малодшага Храповіча ў дзяўчыны было абыякавым — не ўразіў ён яе ні сваім ростам, ні сваёй постаццю, ні сваёй прыгажосцю. Не такімі яна ўяўляла сапраўдных рыцараў, пра геройскія подзвігі якіх ведала з кніг, што знаходзіліся ў бібліятэцы бацькі. Не такім сніла свайго будучага мужа.

Пакуль служкі накрывалі на стол, а гаспадыня з дачкой пераапраналіся, мужчыны завялі гутарку пра мясцовыя навіны. Гэтых навін было небагата, таму размова хутка перакінулася на палітыку і вайну Маскоўскага княства з Інфлянтамі. Дзівіліся незразумелай жорсткасці маскавітаў, іх састарэлай тактыцы баявых дзеянняў. Васіль жа сядзеў задумлівы і маўклівы. Ён нават не прыслухоўваўся да размовы старых шляхціцаў. А тыя, не саромячыся прысутнасці служак, бэсцілі ўсходніх суседзяў і ў хвост, і ў грыву.

— Сустрэў я неяк у Полацку свайго знаёмага з Браслаўскага павета пана Ігнатовіча, — як вялікі сакрэт, паўшэптам паведаміў гаспадар. — Ён апавядаў, што маскоўцы проста звар’яцелі ад безабароннасці і пакорлівасці латгалаў, ад подласці і срэбралюбства нямецкіх рыцараў. Ён мне такіх жахаў панарасказваў, што я многаму з расказанага ім не паверыў, а пра тое, у што паверыў, не хачу расказваць пры жанчынах.

— Мы і так ведаем, што там, дзе маскавіт праходзіць, зямля падымаецца ад могілак. Зямлі становіцца больш, а аратых менш.

— А цар іх, Івашка...

— Ды які ён цар! — груба перапыніў на паўслове сябра пан Міхал. — Няварты ён царства. Няварты! Ды ён і сам ведае пра гэта! Цудоўна ведае і ад гэтага, сволач, яшчэ больш мітусіцца, злараднічае, ліхадзейнічае! Ведае сабака, чыё мяса з’еў! Баіцца ён не толькі сваіх дзіцячых успамінаў. Страшна яму, што вакол яго ёсць князі, па сваім нараджэнні больш годныя на вялікакняскі трон, таму і нішчыць ён гэтых высакародных, высякае тых, каго апаіў сло­вам сваім хлуслівым, аблудным. Ён абрынуў мараль хрысціянскую, растаптаў яе, падмяніў распустай... Не цар ён, братка, не цар! Ён вырадак семя жлукты Аўчыны-Абаленскага, якое выспеліла ў сваёй вантробе распусная дзеўка Алена Глінская... Ён служка д’ябла!

— Ты, Міхал, ужо хапіў!

— Крый Божа сутыкнуцца з гэтым вылюдкам сам-насам на вузкай сцяжынцы. Для яго подласць і словаблуддзе — самыя каштоўныя чалавечыя якасці. Такіх людзей ён любіць, адзначае, набліжае да сябе, а тым, хто хоча жыць па хрысціянскіх запаведзях, — употай ламае хрыбет ці прылюдна сячэ галовы...

Пан Міхал расказаў бы яшчэ нешта новае ды цікавае пра маскоўскага вялікага князя Івана, але ў пакой зайшлі маці з дачкой, і шляхціцы перапынілі сваю гутарку, узняліся.

— А ў вас, акрамя як пра вайну, і размаўляць больш няма пра што, — спынілася ў дзвярах гаспадыня.

Пані Анастасія, не пакрыўджаная ні Богам, ні прыродай, побач са сваёй пятнаццацігадовай дачкой выглядала не як яе маці, а як яе старэйшая сястра. Невысокая, хударлявая, з прыгожым прамым носікам і пунсовымі, створанымі для пацалункаў, вуснамі яна была вельмі прывабнай, пра што ведала і чым карысталася. Вось толькі вочы не пасавалі да яе вобліку. Яны жылі дарослым жыццём, па іх можна было зразумець, што іх уладальніца — жанчына, якая нямала перанесла цяжкасцей за свае трыццаць тры гады і добра ведае сапраўдны кошт не толькі чалавечым учынкам, але і словам.

Убачыўшы жонку, пан Андрэй расквітнеў ад захаплення.

— Ну чаму няма? — ён наблізіўся да Насці, асцярожна падхапіў яе за локаць, павёў да стала. — Пра вайну мы ўспамінаем толькі ў цвярозым стане, а як вып’ем — размаўляем выключна пра вас, нашы любыя жанчыны.

— Ведаю, пра якіх жанчын вы тады ўспамінаеце, наслухалася за сваё жыццё.

— Ну-у, — не знайшоў, што адказаць гаспадар. Ён разгублена азірнуўся на сябра і паціснуў плячыма: — Гэта мы так жартуем!

А пані Анастасія працягвала:

— Вось вы ўсё ваюеце, забіваеце адно аднаго, калечыце, а нам, жанчынам, потым адагравай вашы сэрцы, каб яны не скамянелі, не згарэлі, не ператварыліся ў чорныя галавешкі... І калі вы так ужо не можаце жыць без войнаў, то не чапайце хаця б нас потым, не прымушайце пакутаваць, не ганьбіце за свае ж грахі.

Муж у адказ толькі цяжка ўздыхнуў.

Селі за стол, які ламаўся ад розных страў і прысмакаў. Тут смачна дыміўся тлусты гусак, якога служка толькі што дастала з печы і абкладвала мочанымі яблыкамі. Побач зыходзіла бурштынавым тлушчам смажанае свінчо. Яно быццам бы ўсміхалася сваімі паўзамкнёнымі пашчэнкамі і радавалася, што паслужыць такім людзям. Тут жа ляжалі пірагі з вантробамі і грыбамі, каўбасы вараныя хатнія і вэнджаныя на ядлоўцы, стаялі місы са студнем, вэнджанай і заліўной рыбай. Два пачарнелыя ад часу срэбраныя падсвечнікі на тонкіх вітых ножках высвечвалі збаны з духмяным півам, глякі з мясцовай аераўкай і медавухай.

— Ух ты! — перахапіла дух у пана Міхала ад густога апетытнага паху. — Ды за такі стол і вялікага князя пасадзіць не сорамна.

Гаспадар уладкаваўся ў галаве стала. Па левую яго руку села жонка, па правую — старэйшы з Храповічаў, і так атрымалася, што Арына размясцілася насупраць сына баявога бацькавага сябра.

Здавалася, што Васіль і не заўважаў Арыны. Ён моўчкі піў, але піў нямнога, моўчкі закусваў на пытанні адказваў сцісла ці наогул толькі хістаў галавой. Але час ад часу дзяўчына лавіла, часцей — адчувала на сабе яго цікаўны позірк, і гэта яе забаўляла.

Пасля абеду гаспадары і госці перайшлі ў гасцінную, каб крыху перавесці дух, пакуль служкі памяняюць на стале посуд і закускі. Убачыўшы на сцяне лютню, пан Храповіч звярнуўся да Анастасіі:

— Гэта вы, паважаная пані, граеце на такім далікатным інструменце?

— Некалі спрабавала, — сціпла адказала гаспадыня і перавяла позірк на дач­ку. — Цяпер на ёй музіцыруе Арынка.

— А можна папрасіць вас, яснавяльможная панначка, заспяваць нам што-небудзь? — пан Міхал ветліва паглядзеў на Арыну.

— Калі гэта вам прынясе асалоду, — усміхнулася ў адказ дзяўчына і зняла са сцяны музычны інструмент.

Нейкі час яна задумліва вадзіла пальцамі па яго струнах, ці то збіраючыся з духам, ці то прыпамінаючы словы адпаведнай песні. Потым меладычным голасам заспявала:

Ведай жа, рыцар, табе не схавацца

Ні ў полі, ні ў лесе, ні дома.

Як ні ўцякай ты, а сэрца параніць

Злая страла Купідона.

— Во дае! — шэптам выказаў сваё захапленне спевам пан Міхал.

Арына працягвала:

Нават героя шчыт не ўратуе

Ад вострыя ракавога,

Дзе ж там схавацца маленькай птушцы

Горліцы белагаловай!

— Гэтыя белагалоўкі баяцца купідонавых стрэл, бы кошкі мышэй, — шэптам адказаў сябру пан Андрэй і, задаволены, засмяяўся.