Тариел Азертюрк - Где, когда и как родился мугам

• Название: Где, когда и как родился мугам
• Автор: Тариел Азертюрк
• Жанр: Музыка, танцы
• Год: 2017
• ISBN: 978-5-9500170-2-5

Книга предназначена для старшеклассников средних музыкальных школ, студентов и педагогов музыкальных колледжей, а также для студентов, доцентов и профессоров музыкальных академий, где преподаются секреты мугамов. Она представляет интерес и для широкого круга читателей.

---

AZƏRBAYCAN ZİLİ (ZURNASI)

Səkkiz min il öncə icad edilmiş ZİL piktoqram (şəkil yazı) işarəsi (solda) bu gün də zil – zurna adlandırdığımız alətin əksi idi

Ulularımız zil səsinə görə ona elə ZİL də deyirdilər və Kars konservatoriyasının professoru dostum R.İmraninin şəxsi söhbətimizdə bildirdiyinə görə, Türkiyədə ona elə zil də deyirlər. Zil Türkiyə lüğətlərində zəng, qapı zəngi olsa da, dialekt variantında zurnanı da ifadə edir. Göründüyü kimi, musiqinin özü qədər qoca olan zil türkün bir sıra çivi işarələrinin şəkil yazılı əsasında dururdu. Bütün dünyaya da bizdən yayılırdı.

Bu da hələ son deyil. Şeir dilinin mürəkkəbliyinə görə ehtimal ki, 6 min il oncə yazıb-yaratmış Enlil İsmə dövrlərinə təsadüf edən, yuxarıda artıq tanış olduğumuz şairə Bikənin təsvir etdiyi hadisə, bu gün Türkiyə camelərində Mevlani təriqətinə məxsus dərvişlərin rituallarını xatırladır. Muğam sədaları altında Yerin özü kimi bir ox üstündə fırlanıb göylərdən paklıq diləyən cəlaləddinçilərin “Semavi reqsi”ni təsvir edır bir növü anun poeması. İlk beyt belə başlanır:

A nə zırı dibale çəkir Uda, kad əbada,

Dimmə! Kürrə ana əməli latehə!

Həmmədanda yazıb yaratmış şairə Bida Həmmədani (Bida — dəyərlilik əmsalı anlamında tək, yeganə, yalnız deməkdir. Bu adı da tarımız, udumuz kimi farsınkı sayırlar bizim öz mütəxəssislərimiz; Həmmədani ləqəbini ana biz vermişik) özünün “Həmmədan kuku” adlı şeirində Arazla, Kürlə yanaşı, saza da müraciət edir a:

Sazu şama tudağun ki, bihama çiçi,

Amma tudsaq, aya tudağun ki, behama çiçi!

Aşağıda yanaşı verdiyimiz şəkillərdə terrakotta əks edilmiş qədim ozan ilə müasir ozan Araz Elsəsin fotosu müqayisə edilir. Onlar sanki Şairə Nənənin təsvir etdiyi şeir parçasının kətan üzrə əksidir:

ANTİK NAMƏLUM OZAN – MÜASİR OZAN ARAZ ELSƏS

“Şumerdən” tapılmış və hazırda Britaniya muzeyində saxlanılan terrakot (bişirilimiş gil) lövhə üzərində saz çalan antik ozan və müasir məşhur ozanımız bütöv vətənhavalı, sevimli Araz Elsəs. Gəlin bir anlığa, hər iki sənətkarımızı daha yaxından müşahidə edək.

Sifət eyni sifət, saç eyni saç, poza eyni poza, alət eyni alət, halət eyni halət!

Burada heç böyüdücü linza da lazım deyil. Bunlardan birincisi 5 min il bundan öncə yaşayıb daşlaşmış ozan, ikincisi müasirimiz ozan Araz Elsəs. Bunlar ikili xromosomun там dəsti sayılan bir ziqotadan törəmiş əkiz sifətlər deyil, bəs nədir? Kim dana bilər ki, Araz Elsəsin Xan Araz kimi coşub-daşan, tüğyan edən qanındakı istedad onun doğulduğu Urminin cəmi bir neçə yüz kilometrliyində “Şumer” adlandırdığımız Batıda dünyaya göz açmış bu ulu Baba ozanın qanından gəlmir? Onların qaploqrupları eyni deyil? Kim dana bilər ki, onların hər ikisi eyni gennən deyil? Bu terrakot pannonu yapan heykəltaraş da öz vaxtında sənətinə vurğun olduğu öz müasirini – Saz çalıb, söz qoşan gerçək ozanı, yəni elə Araz Elsəsin bir düz xətt boyu əcdadını əks etdirib işində… Sevdikləri heyvanlar aləmində aylı gecədə sazın müşayiəti ilə Vətən nəğməsi demirmi hər ikisi?

Aşağıdakı sətirlər Bida Həmmədaninin artıq tanış olduğumuz “Həmmədan kuku” adlı şeirinnən digər nümunədir. Şeir anun Quzey Azərbaycanımızın Kür-Araz ovalığında doğulduğuna şahidlik edir. Anadan olduğu doğma yurdu üçün burnunun ucu göynəyən Ulu Şairəmiz harmonik və həm də monoton nəğməsini dinlədiyi ququ quşuna nidası ilə qəlbinin başı göynədiyi Kürün, Arazın nəğməsinə və görünür, Quzey Azərbaycanda mühitində böyüdüyü türk dilinin ana doğma hun ləhcəsinə olan həsrət odunu söndürmək istəyi ilə quşa müraciət edir. Sinəsində bir an belə səngiməyən Vətən həsrətinə, ləhcə həsrətinə su çiləmək üçün.

Əridə u[d]siz Kür deyə ki, Arazu deyə,

Gələ edə savab, hunca deyə, barı hunca deyə.

Burada, Azərbaycanın tanınmış rəssamı, qardaşım Fəxrəddin Əlinin çəkdiyi Bida Həmmədaninin gil lövhə ilə birgə xəyali portretini nümayiş etdirmək lazım gəlir. Əslində rəssamın bu əsəri Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın sifarişi ilə yaratdığı “Qadınlarımız Azərbaycan siyasətində” adlı silsilə portretlərindən biridir. Əsər əslində Bidaya həsr olunmayıb. Biz onu u silsilədən alıb, Gil lövhə ilə sintezdə vermişik burda. Portretə mixi yazılı gil lövhəni biz əlavə etmişik. “Həmmədan kuku” adlı poeması biti edilmiş lövhəni şairə kürədə ütüb (bişirib) çıxarmış naşirin əlindən sanki bu an alıb. “Kitabı nəşr olunmuş” Azərbaycanın qədim şairəsi dünyanın ən xoşbəxt insanıdır. İnanıram ki, nə rəssam, nə də fondun prezidenti qüdrətli qadınlarımızdan kiməsə həs edilmiş bu şəkil “plagiatlığıma” görə, ilk dəfə ulu şeri ilə rastımıza çıxmış antik şairəmizi özümüzə doğmalaşdırmaq, xalqımıza tanıtdırmaq amacıyla tutduğum bu xeyirxah iş üçün məni bağışlayarlar.

Şahidi olduq ki, məbəddəki silindri ən qədim yazılı mənbə kimi qəbul etsək də, o, Muğam barədəki informasiyası ilə yeganə yazılı fakt deyil. Uzaq əcdadlarımızın sonrakı, yaxud məbəddən öncəki yaradıcılıqlarında da musiqi alətlərimizin adlarına tez-tez rast gəlinir. Əgər fikir verdinizsə, Enlil İsmə Dağan qəzəllərinin birində deyir:

BİDA HƏMMƏDANİ – XƏYALİ PORTRET

RəssamFəxrəddin Əli (Azərbaycan)

Du gə, du gə, du gə ey, mən azuni nükur udam!

(Du gə, şahidi ol ki, mən ən azı naxışlı udam!)

Bir parçasını tərcümə edə bildiyimiz və kontekstindən “Anasının ölümünə” yazıldığı bəlli olduğuna görə Ağı (Elegiya) adlandırdığımız Enlil İsmə öz poemasında taleyə – fələyə belə bir arzuyla müraciət edir:

İkrip ili uturub a tarı inə şəptiyə…

(Əqrəb ili a (Ana) oturub tarını kaş bir də kökləyəydi…).

Muğam barədə gil yazılardan aldığımız məlumatlar bunlarla da bitmir.

III. ULULAR MUĞAMI MUĞAM AKADEMİYASINDA TƏDRİS EDİRDİLƏR. BUNA LYAPİS-LAZURİ LÖVHƏSİ ŞAHİDLİK EDİR. LÖVHƏ HƏM DƏ İKİ YENİ MUĞAM BARƏDƏ MƏLUMAT VERİR

I: da-gu-na……………..II: dim-mu-ziSALagrig

ama-ga-ku

DUMU.SAL ti-sa

Qiymətli daş sayılan lyapis-lazuri lövhəsi üstündə tərtib edilmiş yazını ilkin deşifrə edib oxuyan J.Nougayrol [8] hər iki tərəfdə qabardılmış eyni yazının dilini hurrit dili sayır. Onu qeyd edək ki, 22 illik gil yazıların tədqiqi təcrübəmizdə ilk dəfədir hurrit dilinə rast gəlirik. Elə bəri başdan deyək ki, tərcümə özünün mənasız söz yığımı ilə minlərlə digər tərcümələrdən heç nəyi ilə fərqlənmir. Burada da küt və ənənəvi sözlərə meydan verilib. Tərcümənin daha bir təəccüblü cəhəti ondan ibarətdir ki, yazıdakı türk dilinin sual şəkilçisi olan DUMU, sən demə, hürrit dilində də “övlad” mənasını verir. Adətən, dil ailəsinə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, istər sami mənşəli dillər (akkad, assur), istər aqqlütinativ dillər (şumer, urartu, elam), istərsə də hind-avropa mənşəli dillər grupuna (harrit, hetit, hurrit) və yaxud digərləri olsun, heç bir fərqi yoxdur, bütün ölü dillərdə DUMU “oğul” kimi tərcümə edilir. Bu necə olur ki, eyni bir söz bütün ən müxtəlif dil ailəsinə mənsub dillərdə belə eyni məna verir?

Dillərin öz aralarında sözdəyişmə prosesi millətlərin lap ilk təmas dövrlərindən yer almış təbii prosesdir. Amma eyni mixiyazılı şəkilçini bütün dillərə şamil etməyin özü, bu cür tərcümənin uydurma olduğuna qəti sübutdur. Bir anı da qeyd etmək vacibdir – əgər DUMU – dan sonra anlaşılmayan hər hansı söz və ya şəkilçi gəlirsə, o zaman onlar birlikdə, bu mətndə olduğu təki, bütün sadaladığım dillərdə “qız”a çevrilir. Yəni “qız” kimi tərcümə edilir. J.Nougayrol da DUMU.SAL`ı “hurrit” dili üçün də tam əminliklə qız kimi qəbul edir:

Daguna, the wet-nurse,

daughter of

Tisadimmuzi

the attendant

Az: Süd verən (əmizdirən) Daguna, Tisadimmuzinin qulluqçusunun qızıdır.

Mətn bizim modelləşdirmə və tərcüməmizdə aşağıdakı kimi səslənir:

M: I. Daguna amaga kuDUMU sal tisa

II. Dim muzi sal agrig

Lüğət və kommentarilər (LК):

I.Daguna – güman ki, tağanula — ırlamak – şakımak, oxumaq, tərənnüm etmək, bülübül tək ötmək, cəh-cəh vurmaq, zəngulə vurmaq; amaga – amaca — amac, qayə, məqsəd; 2) nişangah; amak (-kı) cəmdə, təkdəki umk — dərinlik, amakına nüfuz etmək – [işin] məğzinə varmaq; kuDUMU- kudumu – güdümü – güdürmü; birlikdə amaca gütmek – məqsəd güdmək; amaca güdümü – u məqsədi güdürmü? Sal – salmaq, qatmaq, söhbət yüksək tonda səsdən gedir; tisa – şəksiz tiza – tiz – 1) hündür, kəskin, nüfuz edən; 2) mus. hündür, yuxarı not; birlikdə: Sal tiza – yuxarıdan, hündürdən götür (notu); yüksək notda oxu;

II.Dim – dəm – bəm`ə – pəs`ə oxşayır; bəm – bəmdən, astadan, yarımtonda oxumaq; Amma bəm deyil. Muzi – musiqi; sal —; agrig – ağrıq (xalq deyimi) – аğrı – ah-vay, qəm, kədər.

Bahar (İstər) bayramının ilk səhəri erdən Azərbaycan türkləri dəhnə, kəhriz, çay üstünə çıxıb, Baharın ilk müqəddəs sularında yuyunur, sonra onun üstündən hoppanaraq hündürdən: “Ağırrığım-buğurruğum bu su aşağı!”, deyə suya müraciət edirlər. Həmən ümid dolu ifadəni u günün axşamı Yeni fəsil – Yeni il bayram şərəfinə qalanmış ocaq alovlarının üstündən atılanda da qışqırır, lakin bu dəfə oda müraciətlə: “Ağırrığım-buğurruğum bu odda yansın!» nidasını edirlər.

Çoxlarının düşündüyü kimi, buradakı ağırrıq – çəki, kütlə və ya massivlik deyil. Ağrı, kədər, qəm-qüssə, muun`dur (gil yazılı dövrünün adekvat məna daşıyan terminidir). Yazıdakı ağrıq burada bu anlamlarda işlədilib.

Lyapis-lazurdan hazırlanmış lövhədəki yazının işarələrini ayrıca deşifrə etməyə çalışaq:

Bu kiçik mətni tam dəqiqliyi ilə açmaq yolunda 3 mərhələ keçmişik. Onlar bir-birini rədd etsələr də, biz onların hər üç versiyasını burda işıqlandırmaqdan utanc duymadıq. Əksinə, dilimizin mixi yazılı sirrlərinin gələcək tədqiqatçılara çivi yazılardan son və təkmil cavab almaq yollarının çətin olduğunu, çətin olduqca da səbir tələb etdiyini göstərmək istədik. Beləliklə.

1-ci versiya

Yazı ilk baxışda belə məna verir:

Az: I. TAĞANULA AMACA GÜDÜMÜ (A, QIZ), SAL TİZƏ;II. DƏM MÜZƏ SAL AĞRIK.

Tağanula amaca güdümü (Oxumaq məqsədi güdürsənsə), sal tizə (qalx zilə);

Dəm müzə sal ağrık (ağrı) (Dəm müsiqiyə ağrı qat).

Noqeyrolun (J.Nougayrol) açılışından belə anlamaq olur ki, biləyindən tutulub, kürsüdə oturan bəyin yanına gətirilən gənc qız (qadın), yəqin ki, hansı körpəyəsə öz döşlərindən süd vermək üçün təqdim edilir. Arxasınca gələn sonuncu qadının əlindəki vedrə isə – Nogeyrol qadının əlindəki çantanı belə təqdim edir – “süd sağılmaq üçün” gətirilib yəqin… Kahkəşanlı tariximiz bax beləcə predmetsiz yazılarla təhqir edilir, adımız səhifələrdən silinir, müdrik əcdadlarımızın ruhları üstündə kotanla şum çəkilir.

Müəllifin fikirncə, Böyük Britaniya muzeylərindən birində saxlanılan qiymətli lövhə Quzey Mesopotamiyanın və ya Suriyanın şimalından aşkar edilib. Bu yer coğrafi baxımdan vaxtilə orada öz dövlətlərini qurmuş ulu türklərin Ete eli adlandırdıqları ölkə ərazisi ilə eynidir. Lövhəni son Akkad dövrlərinə, yəni eramızdan əvvəl 2254-2154-cü illərə aid edirlər. Yəni ona təxminən 4300 il yaş verirlər. Bu yaş da dünənin məhsulu saydığımız dağunanın (heyratı) və demüzinin (segahın) təmiz sinni deyil. Əgər yazılan bu dövrdə onları musiqi akademiyalarında tədris edirdilərsə, deməli, onlar bu lövhəyə qədər uzun tarixi yol keçiblər.

Əmin olduğumuz kimi, lövəhinin kənarlarını bəzəyən eyni ilə təkrar olunmuş mətn təmiz türkcə səslənir və o musiqiyə həsr olunub. Solda qabartmalarla bəzədilmiş yüksək kürsüdə oturub, ayaqlarını yenə də qabartmalarla örtülmüş ayaq altlığına qoymuş nəcib kişini Nageire allah adlandırır. Əgər o allahdırsa, onun körpəsi haradan, və hətta əgər o varsa, ona niyə küçədən tutulub gətirlmiş kimsənə süd verməlidir? Məntiqsiz söz yığını.

Əslində alicənablığı ilə seçilən şəxs, öz zamanının Musiqi akademiyasına sahib müəllimdir. Burada allahlıqdan söhbət gedə bilməz. O onun həmkarı tərəfindən yanına tövsiyə üçün gətirlmiş gənc xanəndəyə məsləhət verir. Gəncin əlindən tutmuş qadın, yəqin ki, qızın vokal üzrə ya sinif, ya da ailəvi müəlliməsidir. Anun (qadının) kübar cəmiyyətə aid olduğu həm paltarının, həm gentacının (termin mənimdir – şlyapasının-T.A.) forma və bahalığından sezilir. A (qadın – Əcdad kitabında [10] dilimiz üçün qadın cinsi əvəzliyi kimi işlətməyi təklif edirik – T.A.) da, maestro kimi qat-qat tikilmiş çoxsəviyyəli paltardadır. Kürsüdəkinin dövrünə məxsus görünür, çox bahalı gentacı (şlyapası), çiyinlərinə tökülmüş uzun, qıvrım saçları, Qarabağ xanəndələrinə məxsus dolu ovurdları və kök buxağı, qalın bığları onun musiqi ustaları arasındakı yüksək səlahiyyətindən və cəmiyyətdəki nəcib statusundan xəbər verir.