Ян Борщевский - Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)

• Название: Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)
• Автор: Ян Борщевский
• Жанр: Проза

---

- Ты спазнiўся i не выпiў з намi полымя ў гонар Саламандры, жменя попелу якое - звяно, а ўваскрашэнне i жыццё - бясконцы ланцуг.

Сказаўшы гэта, ён налiў келiх, падпалiў яго, i я, усклiкнуўшы: "Няхай славiцца Саламандра!", выпiў, абы не адрознiвацца ад iншых гасцей i дагадзiць волi гаспадара.

Потым пан Рылец дастаў з шафы каляровыя вадкасцi Гайнара, загадаў нямому хлопцу налiць медны ды iншы посуд вадою i ў прысутнасцi сваiх гасцей зноў пачаў з зямлi i патоўчанае вапнавае скалы ўваскрашаць ракавiны, гадаў, матылёў ды iншую жамяру; калi ўсе са здзiўленнем убачылi ажыўленыя дапатопныя iстоты, ён загадаў змянiць ваду, прынесцi лiсця з дрэваў i травы.

- Паглядзiм цяпер на сучаснасць, - сказаў ён, - адна вадкасць чырвонага колеру пакажа нам найдрабнейшыя iстоты лепей, чым самыя дасканалыя мiкраскопы.

Ён улiў адну кроплю ў медную пасудзiну з марскою вадою, i там на нашых вачах з'явiлася мноства дзiўных i жахлiвых iстотаў, якiя ўвачавiдкi павялiчвалiся; потым даставаў адтуль страшэнных пачвараў, клаў на стол: яны нагадвалi рыб, марскiх звяркоў, яшчарак i кракадзiлаў. Гэта ж учынiў потым з крынiчнаю вадою - iншыя з'явiлiся монстры. Расклаўшы на стале лiсце з дрэў i траву, ён пакрапiў усё чырвонаю вадою, i тут паказаўся нябачны свет у надзвычайных, фантастычных постацях: крылатыя цмокi, сфiнксы, кентаўры i гiдры пачалi кружыць па шырокiм стале; трывога працяла сэрцы гледачоў.

Гэтыя i iншыя выпрабаваннi доўжылiся да самае поўначы, пасля пачалася гаворка пра развiццё розных навукаў i разгляд твораў нямецкiх ды сучасных польскiх фiлосафаў; доўга разважалi пра Трантоўскага13, Быхаўца14, Бохвiца15 ды iншых; найбольш мне запомнiлiся словы пана Рыльца:

- Я з большым задавальненнем чытаю старажытных грэцкiх фiлосафаў; яны шчыра шукалi святла праўды, i часам асобным з iх удавалася хоць здалёку ўбачыць прамень вечнага святла. Цяпер, калi нябеснае сонца Евангелля свецiць усяму свету, яны блукаюць у цемры i самi не ведаюць, чаго шукаюць; назвалi чалавечую душу часткаю Бога, а яна ж - стварэнне Божае, як i iншыя ўсе душы.

Гэтыя размовы доўжылiся да позняе ночы, а калi прабiла дзве гадзiны, закончылiся лiтаратурныя забавы, i мы ўсе разам выйшлi; я адзiн вяртаўся дахаты па пустых i цёмных вулiцах, думаючы пра ўсё тое, што бачыў i што чуў.

У часе майго знаходжання ў Адэсе я яшчэ некалькi разоў наведваўся ў дом пана Рыльца, бо мяне цешыла ягоная таварыскасць i вучоныя размовы; калi перад выездам з горада я прыйшоў да яго апошнi раз, каб развiтацца ды падзякаваць за ласку, ён, даючы мне дзве бутэлечкi са спiртавым настоем, дзве з алеямi, некалькi сваiх парашкоў, перасцярог:

- У цябе цяпер воды Гайнара i ўсё, што патрэбна для даследавання прыроды уваскрашай жа мiнуўшчыну, выклiкай з магiлаў памерлыя iстоты; вывучай таямнiцы ўсiх мiнулых стагоддзяў i цяперашняга свету, - i ўсюды ўбачыш цуды, якiя iншым i не снiлiся; убачыш руку Творцы, але не пераступай межаў, не даследуй дух, бо тут патрэбна вышэйшая сiла, тут патрэбна яснабачанне; не забывай, што ты чалавек, не аддаляйся ад свайго цела без волi Таго, хто цябе з iм злучыў, i вокам твае душы не ўзiрайся ў iншую душу, якая створана, як i твая.

Зяноне! Я не паслухаўся, пакiнуў без увагi гэтыя перасцярогi, зрабiў iнакш; той скарб, якi ёсць у мяне, тую моц каляровых водаў я выкарыстаў на iншае; я забыўся пра мiнулае i пра будучае, хацеў ужо сёння быць у раi ў гэтым жыццi, на гэтай зямлi хацеў бачыць Духа ў постацi анёла; я пазнаў Адэлю, яна стала для мае душы тым богам, тым iдэалам, якога шукаў на гэтым свеце; блукаючы ў стэпах i па дзiкiх скалах на беразе Цецерава, думаў я пра яе, пра яе марыў; душа мая без яе спакойнаю быць не можа, я аддзялiўся ад цела, забыўся пра сваё цела, забыўся i пра зямное жыццё, - загубiў сябе. Зяноне, у далёкiм краi, калi хто з маiх даўнiх знаёмых запытаецца пра мяне, скажаш, што жыве, ды жыццё яго жахлiвае. Але i сам я хутка пакiну гэты край ды пакiну гэтае чужое цела дзе-небудзь на чужой зямлi.

Саматнiцкi замаўчаў; Зянон пазiраў на яго з жалем у сэрцы; не мог нагадаць яму пра надзею, бо ягоная надзея згасла назаўсёды; паабяцаў толькi выканаць тое, што ён прасiў, i зноў выправiўся ў падарожжа.

Каментары

Упершыню надрукавана на польскай мове ў кнiзе : Proza i wierszy. Kijow, 1849. Cz.1.

1. Валынь - гiстарычная частка Вялiкага Княства Лiтоўскага. Сваю назву атрымала ад г. Валынь, якога сёння няма. Уключае ў сябе беларускае i ўкраiнскае Палессе.

2. Цуднаў - сёння гэта ўкраiнскi горад Чуднаў.

3. Падолле - гiстарычная частка Вялiкага Княства Лiтоўскага, гвалтоўна далучаная ў 1569 г. да Польшчы. Ахоплiвае тэрыторыю сучаснае Ўкраiны па рэках Днестр i Паўднёвы Буг.

4. Паводле тагачаснае перыёдыкi эпiдэмiя халеры на Валынi лютавала таксама ў 1848 г. А г. зн., што Франц Савiч, якi жыў у той час там (мястэчка Янушпаль) ды ратаваў людзей ад пошасцi, памёр у 1848, а не ў 1845 г., як сцвярджаецца ў нашым лiтаратуразнаўстве.

5. Умань - горад на Ўкраiне, дзе ў 1786 г. казацкiя атрады Гонты i Жалезняка выразалi ўсё насельнiцтва.

6. Трамбецкi Станiслаў (1739-1812) - прыдворны паэт апошняга караля Рэчы Паспалiтае Станiслава Аўгуста Панятоўскага. Пiсаў байкi, сатыры, оды, паэмы, панегiрыкi. Адзiн з самых славутых ягоных твораў - "Сафiеўка".

7. Тракцiр - карчма. У Адэсе, пэўна, ужо ўсталявалiся расейскiя найменнi.

8. Залескi Юзаф Багдан (1802-1886) - польскамоўны паэт-рамантык, для якога Ўкраiна i ейны люд сталi прадметам любовi i настальгii.

9. Мальчэўскi Антон (1793-1826) - польскамоўны паэт-рамантык. Паходзiў з Валынi. Аўтар выдадзенае ў 1825 г. паэмы "Марыя", названай ў падтытуле "ўкраiнскаю аповесцю".

10. Гашчынскi Севярын (1801-1876) - польскамоўны паэт-рамантык. Родам з Украiны. Самы славуты ягоны твор - паэма "Канёўскi замак", у якой апавядаецца пра часы гайдамаччыны.

11. Падура Тамаш (1801-1871) - польскамоўны i ўкраiнскамоўны паэт. Вывучаў i выкарыстоўваў у сваёй творчасцi ўкраiнскi фальклор.

12. Пiятроўскi Канстанцiн - польскамоўны паэт i перакладчык. Аўтар выдадзенага ў 1836 г. у Бярдзiчаве зборнiка вершаваных твораў. Добры сябра Я.Баршчэўскага.

13. Трантоўскi Бранiслаў Фердынанд (1808-1869) - папулярны тагачасны фiлосаф. У сваiх творах выказваў iдэi месiянiзму.

14. Быхавец Юзаф (1778-1845) - фiлосаф i лiтаратар. У сваiх працах развiваў вучэнне Канта ў духу антрапалагiчнага iдэалiзму.

15. Бохвiц Фларыян (1794-1856) - фiлосаф. Выступаў з крытыкаю матэрыялiзму i антырэлiгiйных настрояў. Свае творы выдаваў у Вiльнi.