Этьен Жильсон - Избранное: Христианская философия

• Название: Избранное: Христианская философия
• Автор: Этьен Жильсон
• Издательство: Российская политическая энциклопедия
• Жанр: Философия
• Год: 2004
• ISBN: 5-8243-0497-1

Этьен Жильсон (1884–1978) — один из виднейших религиозных философов современного Запада, ведущий представитель неотомизма. Среди обширного творческого наследия Жильсона существенное место занимают исследования по истории европейской философии, в которых скрупулезный анализ творчества мыслителей прошлого сочетается со служением томизму как величайшей философской доктрине христианства и с выяснением вклада св. Фомы в последующее движение европейской мысли. Интеллектуальную и духовную культуру «вечной философии» Жильсон стремится ввести в умственный обиход новейшего времени, демонстрируя ее при анализе животрепещущих вопросов современности. Опираясь на экзистенциальное прочтение томизма, Жильсон акцентирует мысль о свободе выбора, дарованной человеку, и предназначении его как продолжателя дела божественного Творения. В данный том вошли работы: «Учение Декарта о свободе и теология», «Бытие и сущность», «Бог и философия», а также ряд статей последователей и учеников Жильсона, посвященных его разностороннему творчеству.

---

[265]

«Quum voluntas Dei non feratur per se nisi ad bonum adaequatum quod est bonitas sua, non fertur ad volendum necessario nisi ilia quae suae bonitati essentialiter sunt annexa, qualia sunt omnia divina et sola intrinseca. Omnis autem creatura ad bonitatem Dei accidentalem habet ordinem, quia ex eis bonitati suae nihil accidit, sicut nee punctum additum lineae»[8*] (D[uns] Scot. De rer. Princip., qu. 4. - Wadding HI 29).

[266]

«Sed quando in potestate agentis est lex, et reclitudo ejus, ita quod non est ricta, nisi quia est ab illo statuta, tune potest recte agere agendo aliter quam lex ilia dictet; quia potest statuere aliam legem rectam, secundum quam agat ordinate… Ista possent exemplificari de Principe et subditis, et lege positiva, etc. Sed quando intellectus offert voluntati divinae talem legem, puta quod omnis glorificandus prius et gratificandus, si placet voluntati suae quae libera est, recta est lex: et eta de aliis legibus… ideo sicut potest aliter agere…» etc.[10*]; см.: Loc. cit., p. 6.

[267]

«Si faceret (scil. Deus) alio modo res quam ordinatum est eas fieri, non propter hoc inordinate fierent: quia si statueret alias leges secundum quas fierent, eo ipso ordinate fierent»[11*] (Dfuns] Scot. Op. Oxon. 1, dist. 4, num. 4).

[268]

«Indisciplinati est quaerere omnium demonstrationum… principiorum enim demonstrationis non est demonstratio. Et eodem modo in contingentibus… Et ideo ista voluntas, qua vult hoc et producit pro nunc, est immediata et prima causa, cujus non est aluqua alia causa quaerenda. Sicut enim non est ratio, quare voluit naturam humanam in hoc individuo esse… ita non est ratio, quare hoc voluit nunc et non tune esse, sed tantum quia voluit hoc esse, ideo bonum fuit illud esse, et quaerere hujus propositionis, licet contingentis, immediate causam, quaerere causam sive rationem, cujus non est ratio quaerenda»[12*] (ibid., lib. 2, dist. 1, qu. 2, n. 9. - Wadding II 65).

[269]

«Item, potentia executiva existente, et intellectu cognoscente rem producendam, non propterea res producitur, nisi imperet voluntas et ad opus potentia applicetur, ut patet in artifice. Unde potentia executiva videtur exxe quasi instrumentum; scientia, vel intellectus quasi ordinans; voluntas autem ut movens; sed efficiens et movens idem sunt; potentia autem etsi movet motum exequendo, movetur tamen primo a voluntate: ergo ei debetur principaliter ratio moventis, ergo potissima ratio causalitatis est in voluntate»[14*] (Duns Scot. De rer. Princ. 4, 2–3, 19. - Wadding III 21).

[270]

«Sed Deus… claudit in se omnem rationem perfectionis altiori modo quam sit in creaturis: ergo potest producere quidquid producunt omnes creaturae, et modo altiori, et etiam plura; quia nunquam creaturae hauriunt omnes modi essendi qui sunt in Deo; igitur si Deo nullum esse deficit, quod altiori modo non participat, omnia quae habent quocumque modo rationem entis potest producere immediate. Et ista est causa, quare sola contradictoria a Deo non possunt fieri; quia non claudunt aliquam rationem entis»[15*] (ibid., 2, 2, 13. - Wadding III 8). См. у Минreca: Op. cit., p. 127; многие цитаты в этих текстах из «Ор. Охоп.» Дунса Скота содержат то же самое учение.

[271]

«Nec sequitur quod ignis manens ignis possit fieri melior si capax intellectus vel voluntatis, quia non potest esse istorum»[16*] (Duns Scot. In I-ma Sent. dist. 43. - Wadding V 1363).

[272]

«Item finis movet alia; ergo ultimus finis simpliciter movet omnia simpliciter, et a nullo movetur: hoc est Dei bonitas; ergo voluntas a sola bonitate movetur»[18*] {Duns Scot. De rer. Princ. 4, 2–3, 22. - Wadding III 22).

[273]

«Item, omne movens facit aliquam impressionem in moto, ac per hanc, re vel ratione, arctat mobile: ergo si voluntas divina movetur a creaturis coarctant eam, et sic diminueret de ratione libertatis; sed oportet dicere, quod Deus per omnem modum libertatis producit res, alioquin ab eis dependeret: ergo a nullo divina voluntas movetur. Dicitur tamen, quod voluntas Dei operatur secundum rationem et scientiam, non moventem sed dirigentem, secundum modum nostrum intelligendi»[19*] (ibid.).

[274]

«De causa finali venlorum. De causa finali dicitur quod ventus est principaliter et primo propter congregare nubes… Secundo movetur ventus propter deferre nubes de una regione in aliam, propter irrigationem terrae, ita quod per conversionem nubis in aquam diversae partes terrae irrigentur propter motum nubis a vento. Tertio potest dici quod est propter salutem arborum: quia sicut homo et alia animalia praeter nutrimentum indigent quodammodo exercitio, ut melius conserventur in sanitate: ita consimiliter molus arborum est eis per ventum exercitium»[20*] (Duns Scot. Lib. 2, Meteor. 4, 4, 7.

[275]

«… ergo, distinctio attributorum, non est tantum rationis sed aliquo modo ex natura rei»[21*] (Duns Scot. In I-ma Sent. 8, 4. - Wadding V 759).

[276]

«Distincitio attributorum fundamentum est respectu distinctionis emanationum personalium, quia Filius procedit naturaliter nascendo, tanquam verbum conceptum in intellectu. Spiritus sanctus procedit libere spirando, tanquam amor conceptus in voluntate, et non ut verbum: quod non potest esse nisi esset aliqua distinctio intellectus et voluntatis ad intra»[22*] (ibid. - Waddung V 754).

[277]

«Inter perfectiones essentiales non est tantum differentia rationis, hoc est, diversorum modorum concipiendi idem objectum formale… Sapientia in re formaliter non est bonitas in re. Quod probatur, quia si infinita sapientia esset formaliter infinita bonitas, et sapientia in communi esset formaliter bonitas in communi: infinitas enim non destruit formaliter rationem illius cui additur… Est aliqua non identitas formalis sapientiae et bonitatis, in quantum earum essent distinctae defmitiones si essent defmibiles»[23*] (ibid. - Wadding V 767).

[278]

См. по этому поводу <работу> Эспины (Espinas) «Pour l'histoire du Cartésianisme». (Rev. de met. et de mor., май 1906 г.). В этой работе содержится много отсылок к различным текстам Мерсенна, а в том, что касается божественной свободы, — к работе «L'Impiété des Déistes», p. 50, 310, 520. См. также: Адан XII 140 и примеч. а.

[279]

Т. I, с. 49. Цит. у Адана, XII 140.

[280]

«Ut vero nullis fmibus terminatur omnipotentia, sic quaecumque in se non implicant, seu omnia factibilia complectitur»[25*] (Mersenne. Quaest. in Gen., cap. I, vers. 1, art. 5, obj.7, p. 331).

[281]

«…quicquid rationem entis habere potest continetur sub possibilibus absolutis, respectu quorum Deus dicitur omnipotens; nihil autem opponitur rationi entis, nisi non ens, quale solum illud est quod implicat in se esse simul, quod divinae potentiae non subditur, non propter defectum divinae potentiae, sed quia non potest habere rationem factibilis neque possibilis. Quaecumque igitur contradictionem non implicant, sub illis possibilibus continentur, respectu quorum dicitur Deus omnipotens. Ea vero quae contradictionem implicant sub divina omnipotentia non continentur, quia non possunt habere possibilium rationem Unde convenientius dicitur ea non posse fieri quam quod Deus ea non possit facere»[26*] (ibid., p. 211–212).

[282]

Mersenne. L'Impiété des Déistes, p. 271–272.

[283]

«Мне нет необходимости распространяться здесь далее, потому что ваш поэт этого не заслуживает, ибо если он даже вспомнит об обычно делаемом нами различении божественных атрибутов, которое есть всего лишь различение рассудка, прожденное самим рассудком (raison raisonnen, rationis ratiocnatae), то не остережется заключить отсюда о субстанциональном различии божественных атрибутов» (ibid., р. 434).

[284]

Mersenne. L'Impiété des Déistes, p. 464.

[285]

«…nihil inter ea quae sub aspectum cadunt, propter se, sed omnia propter aliquem fmem extrinsecum facia esse, sicut et omnia sunt ab aliqua causa agente: quae profecto sola rebus singulis media praescribere potuit quibus ad fmem sibi praescriptum pervenirent»[28*] (Mersenne. Quaest. In Gen. 1 1, 30, p. 125).

[286]

«… certum est ea propter se non esse, sed ob aluquem qui ex eis voluptatem atque commodum depromat, videlicet ob hominem, qui si a mundo abesset, tota natura corporae frustra esse videretur»[29*] (ibid., p. 125).

[287]

«… sunt enim (uniuscujusque rei partes) tam exquisito artificio elaboratae, et tam eleganter ad suas functiones atque fines aplatae, ut nulla sapientia vel minimum adjicere, minuere, vel emendare possit; unde sequitur partes illas a sapientissimo quodam excogitatas et ordinatas esse»[30*] (ibid., p. 126).

[288]

Ibid., p. 129.

[289]

«Quaecumque sunt in mundo suas vires et operationes habent, quae vel in operantis, vel alterius commodum, viis adeo congruis tendunt, ut nula arte possint aptius; atqui finem illum, media vel horum cum fine proportionem minime cognoscunt; igitur ab aliqua mente superiori concipi atque dirigi necesse est. Quomodo enim aliquid in finem ordinate tendere potest, nisi fuerit aliquis, qui media ad id apta atque necessaria cognoscat et ordinet? Omnes igitur creaturae mentis expertes sunt horologiorum instar, quae quidem ordinate tendunt ad horarum spatia indicanda, sed quia finem hunc non concipiunt, neque se ad illum disponere valent, necessario ab aliquo haec omnia sciente disponi debent»[31*] (ibid., p. 127).

[290]

«Per praedicta autem excluditur error quorumdam diccntium omnia procedere a Deo secundum simplicem voluntatem; ut de nullo oporteat rationem reddere, nisi quia Deus vult. Quod etiam divinae scripturae contrariatur, quae Deum perhibet, secundum ordinem sapientiae suae omnia fecisse secundum illud: omnia in sapientia fecisli» (Psalm. CIII 24), et: «Effundil sapientiam suam super omnia opera sua» (Eccl. I 10)» (Contr. Cent. I 87). «Sic igitur per praedicta excluditur duplex error: eorum scilicet qui divinam potentiam limitantes, dicebant Deum non posse facere nisi quae facit, quia sic facere debet; et eorum qui dicunt quod ominia sequuntur simplicem voluntatem, absque aliqua alia ratione vel quaerenda in rebus vel assignanda» (Contr. Gent. II 29)[1*]. Св. Фома не называет противников, к которым он обращается; но известно, что его «Суммы» вообще полны пассажей такого рода, в которых опровергаются учения, но не называются их авторы. При современном состоянии исследований обычно бывает трудно определить, кому принадлежат такие учения; тем не менее мы полагаем, что в настоящем случае речь идет об арабской секте ашаритов (учеников АльАшари из Бассоры, 880–940 гг.). Св. Фома должен был знать их через <тексты> Маймонида, сообщавшего об их мнениях и осуждавшего их в тех же самых словах. О том, что Маймонид был весьма важным источником для св. Фомы, см.: L.-G.Levy. Maimonide, с. 265 и cл. Об ашаритах см. с. 146 и 154.

[291]

«Secundo modo dicitur per repugnantiam intellectuum aliquid non posse fieri, sicut non potest fieri lit affirmatio et negatio sint simul vera; quamvis Deus hoc possit facere, ul quidam dicunt. Quidam vero dicunt quod nee Deus potest hujusmodi facere, quia hoc nihil est. Tamen manifestum est quod non potest facere ut hoc fiat, quia positio qua ponitur esse destruit seipsam. Si tamen ponatur quod Deus hujusmodi potest facere ut fiat, positio non est haeretica, quamvis, ut credo, sit falsa, sicut quod praeteritum non fuerit includit in se contradictionem. Unde Augustinus in libro contra Faustum: «Quisquis ita dicit: si omnipotens est Deus, faciat ut quж facta sunt non fuerint, non videt hoc se dicere: si omnipotens est, faciat ut ea quae vera sunt, eo ipso quod vera sunt, falsa sint». Et tamen quidam magni pie dixerunt, Deum posse facere de praeterito quod non fuerit praeteritum; nee fuit reputatum haereticum»[2*] (Saint Thomas. De aetern. mundi contr. murm.). Мы полагаем, что св. Фома имеет здесь в виду св. Петра Дамиани (а также, может быть, какого-то его ученика), который утверждал в точности то, что «Deus potest facere de praeterito quod non fuerit praeteritum»[3*] и поскольку речь идет о святом, эпитет «magnus» понятен. Но это предположение все равно не объясняет множественного числа. Ср.: Jos.-Ant.-Endres. Petrus Damiani und die weltliche Wissenschaft. - Beitr. z. Geschs. d. Phil.d. Mitt. Band VIII, Heft 3. Mimster, 1910, S. 24–27.