Франсуа Мориак - Клубок гадзюк (на белорусском языке)

• Название: Клубок гадзюк (на белорусском языке)
• Автор: Франсуа Мориак
• Жанр: Проза

---

Я сказаў, што нават i не збiраюся судзiць i выносiць свой прысуд гэтаму маладому жарэбчыку, i ўвогуле яго любоўныя справы мяне зусiм не цiкавяць.

- А хiба ён цiкавiцца мной? Яму ж нiякай справы да мяне няма. Дык з якой гэта ласкi я буду пра яго думаць?

- Ён цябе вельмi паважае...

Гэтая бессаромная хлусня прымусiла мяне трохi "супакоiць" Жэнеўеву:

- О, вядома, толькi з пачуцця вялiкай павагi твой зяцёк i ахрысцiў мяне "старым кракадзiлам". Прашу, не пярэч мне. Я сам не раз чуў, як ён за маёй спiной так мяне называў... Што ж, сварыцца з iм я не збiраюся; кракадзiл дык кракадзiл, кракадзiлам i застануся. А чаго можна чакаць ад старога кракадзiла? Толькi ягонай смерцi. Але пачакайце! Глядзiце, каб гэты нябожчык не ўцяў вас i з таго свету! (Вельмi шкадую, што сказаў гэта, - цяпер яны пачнуць трывожыцца, рабiць здагадкi.)

Жэнеўева спалохана апраўдвалася, больш за ўсё на свеце баючыся, што я пакрыўдзiўся на гэтую мянушку "кракадзiл". Ды што мянушка... Абражала мяне не мянушка, а маладосць Фiлi. Няўжо гэты малакасос нiяк не ўцямiць сабе, што я i не магу да яго ставiцца iнакш. Я пражыў свой век i нiчога, акрамя нянавiсцi да сябе, не бачыў, а ён з маладых гадоў купаецца ў такой раскошы, якая мне нiколi i не снiлася. Ненавiджу такiх... Ну, а гэтага Фiлi не магу пераносiць. Як блудны кот цiха скача ў чужое акно, знюхаўшы смачненькае, так i ён мяккай хадою пракраўся ў мой дом, пачуўшы прынадны пах багацця. Пасаг у маёй унучкi быў невялiкi, затое ў яе былi ашаламляльныя "надзеi". Чорт бы iх пабраў, гэтыя надзеi нашых дзетак! Каб здзейснiць iх, дзеткi рады пераступiць i цераз наш труп.

Жэнеўева расплакалася, усхлiпвала, выцiрала слёзы, i тут я прашаптаў ёй:

- Паслухай, у рэшце рэшт у цябе ёсць муж. Твой Альфрэд камерсант - гандлюе ромам. Няўжо ён не можа ўладкаваць да сябе Фiлi i памагчы яму? Чаму я павiнен быць велiкадушным больш, чым вы?

I тут пайшла зусiм iншая размова. Жэнеўева загаварыла пра бедалагу Альфрэда. Ды з такой агiдай, з такой грэблiвасцю! "Ды гэта ж баязлiвец, поўная нiкчэмнасць! Якi з яго камерсант?! Справы не ведае, прыбытку нiякага!.. Была калiсьцi фiрма, а цяпер!.. Там аднаму ўжо няма чаго рабiць, не тое што дваiм..."

Я супакоiў дачку:

- Муж твой - чалавек сапраўды асцярожны. Але асцярожнасць у камерцыi - рэч карысная: калi наблiжаецца навальнiца, трэба хутчэй апускаць ветразi. Будучыня за такiмi, хто, як Альфрэд, бачыць далёка i не робiць вялiкiх ставак. Сёння самы вялiкi недахоп дзелавога чалавека - шырокi размах..."

Жэнеўева падумала, што я насмiхаюся з яе, а я i праўда ў гэтым перакананы i недарэмна трымаю грошы пад замком, не давяраю нават ашчадным касам.

Мы вярталiся дамоў. Жэнеўева больш не адважвалася гаварыць. Я знарок iшоў збоку i не падтрымлiваў яе за руку. Усе дамачадцы сядзелi на верандзе, глядзелi на нас i, вядома, гаварылi пра яўныя злавесныя прыкметы разладу памiж намi. Вiдаць, наш прыход спынiў спрэчку памiж сям'ёй Хюбэра i сям'ёй Жэнеўевы. Ох, якая бойка будзе вакол маёй спадчыны, як толькi я выпушчу яе з рук. Усе сядзелi. Стаяў адзiн Фiлi. Вецер развяваў яго вiхрастыя, непакорлiвыя валасы. На iм была кашуля з расшпiленым каўняром i кароткiмi рукавамi. Ненавiджу гэтых сучасных малайцоў, - яны падобныя да атлетычных дзевак. Яго круглыя дзiцячыя шчокi запунсавелi, калi на дурное пытанне Янiны: "Ну, як пасакрэтнiчалi?" - я ласкава адказаў: "Мы пагаварылi пра старога кракадзiла..."

Яшчэ раз скажу: не за мянушку я яго неўзлюбiў, а за тое, што моладзь не разумее, што такое старасць. Не можа нават уявiць сабе пакут чалавека, якi нiчога не атрымаў ад жыцця i нiчога ўжо не чакае ад смерцi. Што будзе з намi на тым свеце? Дый цi ёсць ён - той свет? Не дадзена нам пры жыццi ведаць гэта... Але ж ты, Iза, ты не адпакутавала таго, што лёс адвёў мне на гэтым свеце. Дзецi не чакаюць тваёй смерцi. Яны па-свойму любяць, шануюць цябе. Так сталася, што ты заваявала iх сэрцы. А я ж любiў iх... Жэнеўева - тоўстая саракагадовая жанчына, якая толькi што спрабавала вывудзiць у мяне чатырыста тысяч франкаў свайму гультаю зяцю, - а я ж помню яе маленькую ў сябе на каленях!.. А ты, бывала, як убачыш такое, адразу клiчаш яе да сябе... Ды што ж гэта я! Так я нiколi не давяду да канца сваёй споведзi, калi буду блытаць цяперашняе з мiнулым. Пастараюся быць больш паслядоўным.

VI

Мне здаецца, Iза, што я ўзненавiдзеў цябе не адразу пасля той злашчаснай ночы. Мая нянавiсць нараджалася паступова, калi я ўсё больш i больш пераконваўся ў тваёй абыякавасцi да мяне, бо нiчога не iснавала для цябе на свеце, акрамя гэтых плаксiвых, прагных крыкуноў-дзетак. Ты нават не заўважыла, што ў трыццаць гадоў я стаў вядомым адвакатам па грамадзянскiх справах. У мяне была салiдная клiентура, са мною раiлiся, мяне цанiлi ва ўсёй нашай акрузе. У нас працавалi самыя лепшыя адвакаты з усёй Францыi, i ўступалi мы толькi Парыжу. А пасля справы Вiльнаў (1893 год) я праславiўся, акрамя таго, i як адвакат-крымiналiст (такое ў юрыдычнай практыцы здараецца надзвычай рэдка). I толькi ты адна не ведала, што мая прамова на гэтым працэсе атрымала сусветную вядомасць. I якраз у 1893 годзе наш разлад перайшоў у адкрытую вайну.

Гэтая справа Вiльнаў праславiла мяне, але пасля яе мяне яшчэ мацней сцiснулi цiскi, у якiх я i так задыхаўся. Дагэтуль я яшчэ верыў, спадзяваўся, чакаў, але мой трыумф канчаткова даказаў мне, што я для цябе не iсную i ты нiчога не хочаш ведаць пра мяне i мае клопаты.

Муж i жонка Вiльнаў (я ўсё ж такi прыгадаю табе iх гiсторыю) пражылi разам дваццаць гадоў i здолелi зберагчы такое чыстае каханне, што iм усе зайздросцiлi i гаварылi: "Вось ужо дзе пара! Вадой не разальеш!" Жылi яны з пятнаццацiгадовым сынам у сваiм маёнтку ў Арноне. Гасцей амаль не прымалi, бо iм i адным было добра. "Такое каханне толькi ў кнiгах бывае!" - дзiвiлася твая мацi, якая заўсёды гаварыла збiтымi фразамi (дарэчы, Жэнеўева дасканала авалодала гэтым бабулiным "мастацтвам")...

Дык вось, аднойчы ранiцай слуга прыбiраў пакоi на першым паверсе. Нечакана ўгары пачуўся стрэл i страшэнны крык. Слуга кiнуўся на другi паверх. Спальня гаспадароў на замку. Да яго даносяцца прыглушаныя галасы, чуваць, як перасоўваюць мэблю, нехта пабег у ванную... Нарэшце дзверы адчынiлiся. Месьё Вiльнаў ляжыць на пасцелi, уся кашуля ў крывi. Над iм - перапалоханая, непрычасаная, у халаце мадам Вiльнаў з рэвальверам у руцэ: "Я паранiла майго мужа. Хутчэй прывязiце сюды доктара i камiсара палiцыi. Я адгэтуль нiкуды не пайду". Больш ад яе нiхто не мог нiчога дабiцца. На ўсе пытаннi быў адзiн адказ: "Я паранiла мужа". Гэта пацвердзiў i сам месьё Вiльнаў, як толькi апрытомнеў i змог гаварыць. Даваць iншыя паказаннi ён адмовiўся. Жонка таксама...

Выбiраць адваката Вiльнаў не захацелi. Выйшла так, што абараняць iнтарэсы мадам Вiльнаў прызначылi мяне. Штодня ездзiў я да яе ў турму, аднак выпытаць мне нiчога не ўдалося. Па горадзе хадзiлi самыя неверагодныя чуткi, але я з самага пачатку не сумняваўся, што мадам Вiльнаў невiнаватая: яна сама ўзяла на сябе вiну, а яе дарагi i любы муж пагадзiўся з гэтым. О, у людзей, якiя самi не зведалi ўзаемнага кахання, ёсць асаблiвае абвостранае пачуццё, i яны беспамылкова адгадваюць палкае каханне ў iншых. Гэтая жанчына была ўся ў палоне кахання да свайго мужа. Яна, безумоўна, не страляла, не магла страляць. Версiя пра тое, што страляць мог хто-небудзь з яе раўнiвых паклоннiкаў, таксама адпадала: нiкога з гасцей нi ў той дзень, нi напярэдаднi ў доме не было. Нарэшце... добра, не буду цябе стамляць падрабязнасцямi...

Да самага пачатку суда я бачыў сваю задачу толькi ў тым, каб адмаўляць вiну маёй падабароннай i даказваць, што яна не магла пайсцi на такое злачынства. I ўжо ў апошнi момант мяне асянiла генiяльная здагадка i таямнiца трагедыi адкрылася. Усё вырашыла паказанне сына падсуднай, пятнаццацiгадовага Iва Вiльнаў, - дакладней, не само паказанне - яно было нязначнае i нiчога новага не давала, а той умольны i патрабавальны позiрк, якiм глядзела на яго мацi: яна вачэй ад яго не адрывала да таго часу, пакуль ён не скончыў гаварыць i яго не павялi з судовай залы, - толькi тады яна супакоiлася i з палёгкай уздыхнула. Вось гэта i развеяла ўсе мае сумненнi. Я абвiнавацiў у замаху на забойства сына, гэтага падлетка, якi прыраўнаваў мацi за яе гарачае каханне да бацькi. Суддзi, сведкi, прысутныя - усе былi ашаломлены маёй бездакорнай логiкай i блiскучым красамоўствам. Гэтая мая прамова ўвайшла ў гiсторыю юрыспрудэнцыi, а прафесар Ф.* сам прызнаўся, што ў ёй ён знайшоў самы iстотны элемент сваёй сiстэмы. Акрамя таго, маё выступленне падштурхнула спецыялiстаў глыбей зацiкавiцца псiхалогiяй падлеткаў i шукаць метады лячэння iх неўрозаў.

* Аўтар, вiдаць, мае на ўвазе Зiгмунда Фрэйда (1856-1939), заснавальнiка тэорыi псiхааналiзу.

Дарагая Iза, я расказваю пра гэты выпадак зусiм не дзеля таго, каб выклiкаць у цябе запозненае захапленне маiм талентам, якога ты не адчувала ў днi маёй славы, калi газеты ўсяго свету друкавалi артыкулы пра мяне i змяшчалi мой партрэт. Справа тут у iншым. Поўная твая абыякавасць у той урачысты момант майго жыцця вельмi наглядна паказала мне, якi я табе чужы i непатрэбны. А ў гэты самы час перад маiмi вачыма стаяў прыклад жаночага самаахвярнага кахання, - за турэмнымi кратамi я бачыў жанчыну, якая ахвяравала сабой не так дзеля таго, каб адвесцi бяду ад свайго дзiцяцi, а каб уратаваць сына свайго мужа, спадчыннiка яго iмя. Не хто iншы, як ён, ахвяра, упрошваў сваю жонку: "Вазьмi вiну на сябе..." У сваiм каханнi яна пайшла да канца i хацела пераканаць увесь свет, што яна - злачынка, яна хацела застрэлiць чалавека, якi быў ёй даражэйшы за ўсiх на свеце. I паклiкала яе на гэта не мацярынская, а шлюбная любоў... (Падзеi, якiя адбылiся пасля, поўнасцю пацвердзiлi гэта: яна пакiнула сына i заўсёды знаходзiла прычыны, каб быць далёка ад яго.) А магла ж якая-небудзь жанчына пакахаць мяне так, як кахала Вiльнаў жонка. Я многа разоў бачыўся з iм, калi вялося следства. Чым ён лепшы за мяне? Даволi прыгожы, прыстойны мужчына, але не сказаць, каб вельмi разумны, - гэта даказваецца яго варожымi адносiнамi да мяне пасля працэсу. А я быў таленавiты. Апынiся тады побач са мной адданая мне жонка, якiх бы толькi вышынь я не дасягнуў! Але адзiнокаму чалавеку цяжка, немагчыма ўвесь час верыць у сябе. Нам патрэбна, каб побач з намi быў сведка нашай сiлы, каб ён адзначаў нашы ўдачы, няўдачы, падлiчваў ачкi, а ў днi нашых перамог увенчваў нас лаўрамi, - як некалi ў школе, атрымлiваючы пахвальны лiст, я шукаў у натоўпе маму, i пад гукi ваеннага аркестра яна ўскладала на маю галоўку залаты лаўровы вянок.