Франсуа Мориак - Клубок гадзюк (на белорусском языке)

• Название: Клубок гадзюк (на белорусском языке)
• Автор: Франсуа Мориак
• Жанр: Проза

---

Не, я памылiўся. Сустрэў мяне не Хюбэр. Як жа мне палягчэла, калi я ўбачыў перад сабой тоўсты, змучаны ад бяссоннiцы твар Альфрэда. Ён, здавалася, трохi спалохаўся, калi ўбачыў мяне. Я мусiў узяць яго пад руку i не мог без яго дапамогi сесцi ў машыну. Дажджлiвым ранкам ехалi мы па сумных вулiцах квартала, дзе былi гарадскiя бойнi i школы. Распытваць патрэбы не было, Альфрэд сам падрабязна пра ўсё расказаў: i як Iза без прытомнасцi ўпала ў гарадскiм скверы, i як яе перанеслi ў аптэку паблiзу, а потым павезлi дамоў, i як цяжка было несцi грузнае цела на другi паверх, i як пусцiлi ёй кроў, зрабiлi пункцыю... У яе было кровазлiццё ў мозг, але ўсю ноч яе не пакiдала прытомнасць. Знакамi яна настойлiва клiкала мяне, а потым заснула вечным сном. Гэта адбылося ў той самы момант, калi святар прынёс святы ялей. "Але яна прычашчалася напярэдаднi..."

Машына спынiлася перад нашым пад'ездам. Ён быў ужо задрапiраваны чорнай тканiнай. Альфрэд спяшаўся, казаў, што можа не паспець пераапрануцца для жалобнай цырымонii. Але яму такi давялося дапамагчы мне вылезцi з машыны i правесцi мяне да першых прыступак.

Я не пазнаў нашай пярэдняй. Сцены - чорныя, усюды гараць свечкi, гара кветак, дзве нерухомыя манашкi... Я зажмурыўся. Усё было чужое, незвычайнае, дзiўнае, як у сне. Ад гэтых жалобных тканiн, кветак, свечак да штодзённага жыцця вяла звычайная лесвiца з пацёртай дывановай дарожкай...

Па лесвiцы спускаўся Хюбэр. Строгi фрак надаваў яму яшчэ большую сур'ёзнасць, салiднасць. Ён падаў мне руку i штосьцi сказаў. Але як далёка быў яго голас!.. Я хацеў адказаць яму, а змог толькi паварушыць губамi... Язык мяне не слухаўся. Хюбэр нахiлiўся да мяне, яго твар зрабiўся вялiзным, i я правалiўся ў чорную бездань. Потым мне сказалi, што я самлеў i быў у непрытомнасцi хвiлiны тры, не болей. Апрытомнеў я ў маленькiм пакойчыку, дзе ў гады маёй адвакацкай дзейнасцi была пачакальня. Ад нюхальных соляў заказытала ў носе. Пачуўся голас Жэнеўевы: "Зараз яму палягчае..." Я расплюшчыў вочы i ўбачыў схiленыя нада мной твары. Як жа яны змянiлiся: адны былi апухлыя, чырвоныя, другiя - зеленавата-бледныя. Таўстуха Янiна здавалася равеснiцай нябожчыцы. Асаблiва пабрыдчэў ад слёз Хюбэр: твар яго стаў зусiм непрыгожы, але выраз яго быў, як у дзяцiнстве, калi Iза брала яго на каленi, супакойвала i гаварыла: "Ну, ну, мой маленькi, гора ў яго, гора ў майго харошага хлопчыка..." Адзiн толькi Фiлi не змянiўся: твар у яго быў як заўсёды прыгожы i абыякавы. На маладым чалавеку красаваўся той самы фрак, у якiм ён цягаўся па ўсiх рэстаранах Парыжа i Берлiна. Так, мусiць, выглядае гэты басяк, калi едзе на чарговую вечарынку цi вяртаецца з начной гулянкi, п'яны i расхлябаны (вунь нават вузел на гальштуку не паспеў як след завязаць). За Фiлi стаялi нейкiя жанчыны пад жалобнымi вуалямi, - я не мог пазнаць iх. Можа, гэта была Алiмпiя з дочкамi. У прыцемку бялелi нечыя накрухмаленыя манiшкi.

Жэнеўева паднесла да маiх губ шклянку. Я зрабiў некалькi глыткоў i сказаў, што мне палепшала. Ласкавым i добрым голасам дачка спыталася, цi не хачу я легчы ў пасцель. Я адказаў першае, што мне прыйшло ў галаву:

- Я хацеў бы праводзiць яе да магiлы, раз ужо не суджана мне было развiтацца з ёю жывою...

Як той акцёр, што спрабуе знайсцi правiльную iнтанацыю, я паўтараў: "Раз не суджана мне было развiтацца з ёю жывою... развiтацца з ёю жывою... жывою...", раптам гэтыя звычайныя словы, сказаныя толькi дзеля прыстойнасцi, дзеля таго, каб падмацаваць маю ролю на пахаваннi жонкi, - раптам гэтыя словы з магутнай сiлай абудзiлi ўва мне тое самае пачуццё, якое яны i павiнны былi выказаць. I да мяне дайшло тое, чаго нiяк не хацеў прымаць мой розум: больш нiколi не спаткаю, не ўбачу я Iзы, i нiколi не мець нам душэўнай размовы, i нiколi не прачытае яна гэтых старонак!.. Навекi ўсё застанецца так, як было ў Калезе, калi мы гутарылi з ёю апошнi раз... Нiчога цяпер ужо не паправiш, не пераробiш... Яна памерла, так i не ведаючы, што быў я не толькi вылюдкам i катам, што жыў ува мне i другi чалавек... Божа! Нават калi б я прыехаў у самую апошнюю яе хвiлiну, нават калi б мы не сказалi слова адно аднаму, яна ўбачыла б гэтыя слёзы, якiя цяпер лiлiся па маiх шчоках, i адышла б на вечны спакой, гледзячы на маю тугу i адчай...

А цяпер толькi нашы дзецi ў здранцвеннi глядзелi на гэтае вiдовiшча. Напэўна, нiколi ў сваiм жыццi яны не бачылi, каб я плакаў. Гэты старэчы грозны, люты твар, гэтая страшная галава Медузы*, чыйго погляду нiхто не мог вытрымаць, на вачах мяняўся i рабiўся чалавечым.

* Медуза - у мiфалогii старажытнай Грэцыi страшыдла, у якога на галаве замест валасоў варушылiся змеi. Людзi камянелi на месцы, паглядзеўшы на яе.

Я пачуў, як нехта сказаў (здаецца, гэта была Янiна):

- Каб вы не паехалi, можа... Чаму вы паехалi?

Чаму я паехаў? А хiба я не паспеў бы вярнуцца? Паспеў бы, калi б далi тэлеграму не да запатрабавання, а на вулiцу Брэа!.. Хюбэр неасцярожна дадаў:

- Паехаць i нават не пакiнуць адраса... Дзе шукаць, куды пiсаць?..

I тут цьмяная дагэтуль здагадка стала ўпэўненасцю. Абапёршыся абедзвюма рукамi на падлакотнiкi крэсла, я прыўстаў i, калоцячыся ад гневу, закрычаў Хюбэру:

- Няпраўда!

Ён замармытаў:

- Бацька, апамятайся!

- Так, так! Вы ўсе махляры!.. Вы ведалi мой адрас! Паглядзi мне ў вочы, нягоднiк, i паспрабуй сказаць, што вы не ведалi адраса!

Хюбэр спрабаваў запярэчыць:

- Адкуль жа нам было яго ведаць?..

- А хiба ты не сустракаўся з чалавекам, з якiм я меў справы ў Парыжы?! Не сустракаўся?! Няўжо ў цябе i на гэта павернецца язык?!

Усе акамянелi i са страхам глядзелi на мяне. Хюбэр апусцiў галаву, як хлапчук, злоўлены ў падмане.

- Дарэчы, не дорага вы яму заплацiлi за здраду! Не вельмi вы шчодрыя, дзецi мае! Дванаццаць тысяч гэтаму няшчаснаму за тое, што ён аддаў вам такое багацце! Гэта ж амаль нiчога!

Я зарагатаў i моцна закашляўся. Дзецi анямелi. I толькi Фiлi выцiснуў праз зубы: "Гнусная гiсторыя!.."

А я гаварыў далей, i кожнае маё слова выкрывала iх. Панiзiў толькi голас, калi заўважыў умольны сынаў жэст:

- Гэта вы вiнаватыя, што я не развiтаўся з ёю. Вы ведалi пра кожны мой крок, але вам трэба было, каб я нiчога не западозрыў. Вы хавалiся ад мяне. Калi б вы паслалi тэлеграму на вулiцу Брэа, я адразу зразумеў бы, што мне здрадзiлi. I нiчога на свеце не магло вас прымусiць зрабiць гэта, нават апошняя просьба вашай мацi! Вы яе, вядома, шкадавалi, але пайшлi напралом...

Вось што я iм сказаў, прыгадаўшы i яшчэ большыя грахi. Хюбэр пачаў упрошваць сястру:

- Прымусь яго змоўкнуць, Жэнеўева! Прымусь! Людзi ж могуць пачуць!..

Жэнеўева абняла мяне за плечы i зноў пасадзiла ў крэсла.

- Не трэба, бацька! Супакойся, прашу цябе! Не час цяпер на гэта... Потым на свежую галаву пагаворым... Iмем мацi нашай заклiнаю... Яна яшчэ тут, у труне...

Смяротна бледны Хюбэр прыклаў палец да губ: зайшоў кiраўнiк пахавальнай цырымонii са спiсам важных асоб, якiя ў жалобнай працэсii павiнны былi iсцi побач з катафалкам. Я ўстаў i зрабiў некалькi крокаў. Сям'я расступiлася перада мной, i я, хiстаючыся, пайшоў да дзвярэй. Ледзьве-ледзьве хапiла мне сiлы дайсцi да пакоя, дзе ляжала нябожчыца. Ад дзвярэй да труны дарогу ярка асвятлялi свечкi. З неймавернай цяжкасцю перастаўляючы ногi, я дайшоў да труны i ўпаў на каленi. Тут да мяне падаспелi Жэнеўева i Хюбэр, дапамаглi мне ўстаць, падхапiлi пад рукi i далiкатна павялi. Адзiн я ўжо не змог бы падняцца на другi паверх. Адна манашка згадзiлася пабыць каля маёй пасцелi, пакуль iдзе цырымонiя. Хюбэр рабiў выгляд, нiбыта мiж намi нiчога не адбылося. Перад тым як пайсцi ён папытаўся, цi добра зрабiлi, што ўнеслi ў спiс важных асоб старшыню калегii адвакатаў. Я нiчога не адказаў i адвярнуўся да акна. Там церушыўся дробны нудны дождж...

Унiзе ўжо чуўся тупат ног. Вiдаць, увесь горад прыйдзе на пахаванне. З кiм толькi мы не звязаны па лiнii Фандадэжаў! А па маёй! Суд, адвакатура, банкi, увесь дзелавы свет... Мне было прыемна адчуваць, што я апраўдаў сябе перад сям'ёй i даказаў сваю невiнаватасць. Я злавiў дзяцей на хлуснi. Яны не адважылiся адмаўляць сваёй вiны... Дом запоўнiўся манатонным прыглушаным гоманам, нiбы ў iм спраўлялi нейкi дзiўны, незвычайны баль без музыкi. Пачалася цырымонiя развiтання з нябожчыцай. А я прымусiў сябе засяродзiцца на злачынстве сваiх дзяцей: яны, i толькi яны, вiнаватыя ў тым, што я не быў побач з Iзай у яе смяротны час... Але дарэмна нагнятаў я ў сабе сваю старую нянавiсць. (Так бывае з загнаным канём: прышпорвай яго, не прышпорвай - а ён ужо нiкога не слухаецца.) Сэрца маё памякчэла, полымя нянавiсцi прытухла... Чаму? Можа, таму, што я адпачыў... А можа, ад таго, што апошняе слова было за мной...

Да мяне перасталi даносiцца жалобныя песнапеннi святароў. Усё далей i далей адыходзiла пахавальная працэсiя... Пайшла мая Iза ў свой апошнi шлях... I ў нашым вялiкiм доме ўсталявалася глыбокая цiшыня... За катафалкам пайшлi ўсе: дзецi, сваякi, слугi. У доме засталiся толькi я ды манашка, якая сядзела ля мяне i чытала малiтвеннiк.

Цiшыня зноў навеяла на мяне горкую тугу вечнай разлукi, непапраўнай страты. Зноў балюча сцiснулася сэрца. Усё было скончана. Позна. Нiчога мы з Iзай больш не скажам адно аднаму. Усё...