Уладзімір Мажылоўскі - Жоўты туман

• Название: Жоўты туман
• Автор: Уладзімір Мажылоўскі
• Жанр: Прочая старинная литература

---

— І шмат у цябе такіх сведчанняў?

— Няшмат, але яшчэ ёсць, — Марцін нахіліўся і падняў з зямлі астатнія паперкі.

— Ты і сапраўды верыш, што на гэтых могілках схаваны скарб? — Не ведаючы, што гаварыць, запытаўся Самуіл. — Мне тата расказваў, як ён сам некалі шукаў золата.

— І мне расказваў. Той скарб быў нячысты, загавораны.

— А твой?

— І наш загавораны, — без ценю сполаху адказаў Марцін. — Але мы вывучылі і загаворы, і малітвы, каб адкапаць яго. Вось толькі дзе дакладна яго шукаць — мы не ведаем, — хлопец у адчаі ўдарыў нагой цурку.

— А бяроста?

— Што ў ёй карыснага? Царква? — пра яе мы і так ведаем. Могілкі на беразе рэчкі? Чым можа быць карысны гэты кавалак кары? Хіба толькі яго ўкінуць у полымя?

— Не спяшайся, нават смецце паліць трэба з толкам, — Самуіл зноў узяў у рукі бяро­сту, нейкі час уважліва разглядаў малюнак, думаў. Потым загадкава ўсміхнуўся і паклікаў да сябе брата:

— Глядзі сюды, — тыцнуў ён пальцам на два маленькія крыжыкі, што туліліся да самай лініі на карце. — Бачыш адрозненне?

— Крайні крыху карацейшы за суседні, — няўпэўнена адказаў Марцін.

— На ўсіх крыжах ніжняя папярочка нахілена справа налева, а на гэтым — злева направа. Значыць, калі там і ёсць скарб, то ён схаваны пад самым крайнім крыжом. Як табе мая здагадка, Марціне?

— Чым складаней задача, тым прасцей яе рашэнне, — Марцін задумаўся, пачухаў патыліцу. Потым з удзячнасцю абхапіў далонь брата. — І як гэта мы самі не здагадаліся? А сёння ж апошні вечар, калі можна ісці па скарб!

— Пачакай, — замахаў вольнай рукой Самуіл. — Сёння вечарам трэба ісці ў царкву, а не на могілкі. Ты тут нешта блытаеш, брат.

— Нічога я не блытаю. Гэты скарб загавораны, таму ён тры разы на год мяняе месца — ачышчаецца, і адбываецца гэта на Каляды, Вялікдзень і Купалле. Менавіта ноччу перад гэтымі святамі скарбы выходзяць з-пад зямлі і свецяцца ў цемры рознакаляровымі агеньчыкамі. Менавіта ў такую ноч скарб лягчэй за ўсё знайсці і выкапаць.— Будзе ж яшчэ лета.

— Да лета дажыць трэба, — зусім не задумваючыся над словамі, весела адказаў Марцін. Потым, падкінуўшы ў полымя некалькі сырых паленцаў, зноў прысеў ля Самуіла.

— Чуў я недзе казку, — голас Марціна гучаў бадзёра, узрушана. — Казка невялічкая, просценькая, аднак сэнс у ёй схаваны вялікі, павучальны. Хочаш, раскажу?

— Расказвай.

— Аднойчы, седзячы ў карчме і сёрбаючы нішчымную капусту, жабрак пачуў гутарку двух шляхціцаў, што нейкая ўдава нядаўна памерлага млынара ўжо з месяц прадае млын за адзін пенязь таму, хто першым захоча яго купіць, аднак пакупнікоў пакуль не знаходзілася. Шляхціцы ад душы пасмяяліся з жарту, дапілі мёд, адпачылі і з’ехалі, а жабрак, заціснуўшы ў кулаку ўсё сваё багацце ў адзін пенязь і не зважаючы на непагадзь, пайшоў да млынаркі. І сапраўды — млынарка прыняла яго, як лепшага сябра, а на наступны дзень перапісала на яго імя млын і ўсе гаспадарчыя пабудовы. «Чаму ты так зрабіла?» — запытаўся ў яе былы жабрак пасля таго, як яны зацвердзілі купчую. «Мой муж завяшчаў, каб пасля яго смерці я прадала гэты млын, а атрыманыя грошы аддала б яго палюбоўніцы. Вось я і выконваю завяшчанне мужа».

— Смешная казка, — усміхнуўся куткамі вуснаў Самуіл. — Аднак, што ў ёй павучальнага?

— Павучальнае ў ёй тое, што лёс дае кожнаму з нас шанец, каб разбагацець. Толькі адны ў яго не вераць і смяюцца, а другія — дзейнічаюць.

— Дык ты лічыш, што гэты скарб твой шанец разбагацець? — Самуіл пастукаў пальцам па пругкаму баку бяросты.

— Лічу, — не адводзячы позірку і гледзячы прама ў зрэнкі брата, адказаў Марцін.

— А мяне з сабой возьмеш на могілкі?

— Вазьму, калі не спознішся і прыйдзеш сюды адвячоркам, — усміхнуўся ў адказ хлопец.

4

Яшчэ да заходу сонца Самуіл зноў крочыў у двор бацькі. Астылае за дзень, яно ўжо амаль цалкам схавалася за вострымі грабянямі далёкага лесу, але яго прамяні ўпарта прабіваліся праз галіны дрэў, развітваючыся з зямлёй і кідаючы доўгія, няроўныя цені на дарогу. Адчувалася дыханне вечаровай свежасці. Ішоў Самуіл не спяшаючыся, быццам сумняваючыся ў правільнасці свайго рашэння. На душы было цяжка, часам сціскала сэрца. «Старэю ці што?»

Марцін сустрэў яго на панадворку, упіхнуў у рукі невялікі клунак і са словамі: «Хутчэй, братка, хутчэй!» зноў выштурхнуў на вуліцу.

— Бацька не адпусціў бы, — патлумачыў спешку Марцін. — Ён і так цэлы дзень на мяне касавурыцца.

— Ёсць за што, бо нядобрую справу вы задумалі. Адкуль у цябе такая прага да спажывы? Няўжо табе не хапае бацькавых грошай?

— А я не хачу жыць за бацькавай спінай, хачу свабоды, хачу мець свае лаўкі не толькі ў Берасці, але і ў Кобрыне, і ў Пінску, і ў Гародні. Хачу жыць, Самуіл, зараз, а не потым... А людзі хутка забудуцца, адкуль у мяне ўзяліся грошы, памяць людская — кароткая!

— Яно, магчыма, і так, аднак памяць і душа — гэта не адно і тое ж. Душа больш памятлівая. Розумам ты забудзеш зладзейства, а душой — не, будзеш памятаць усё жыццё, будзеш пакутаваць і гэтыя пакуты выпаляць у тваім сэрцы ўсё чалавечае: і дабрыню, і пяшчоту, і спагаду. Заўваж, багатыя людзі больш няшчасныя, іх ніхто не любіць. Іх баяцца, часам паважаюць, але не любяць. А добрага любяць заўжды. Зразумей: немагчыма чалавеку жыць без душы! Без золата — можна, без душы — не!

Марцін маўчаў, пэўна пераварваў пачутае і, каб змяніць тэму размовы, Самуіл пацікавіўся:

— Што ў клунку?

— У якім клунку? — не адразу зразумеў Марцін. Вочы яго, бы ў вар’ята, гарэлі ад нервовага ўзбуджэння, аднак, калі сэнс пытання ўсё ж прабіўся да яго свядомасці, яны прытухлі. — Там крыж, ладан ды тры грамнічныя свечкі.

— Усё ж такі баіцеся нячысцікаў?

— Нячысцікі — гэта драбяза, не вартая ўвагі. Загавораныя скарбы ахоўваюць здані ці нават бесы. Аднак мы ведаем усе патрэбныя малітвы, таму нікога не баімся.

— А калі прачытаеш не тую малітву ці наогул не прачытаеш яе, то што тады чакае скарбашукальніка?

— Смерць!

— Смерць? — у Самуіла раптоўна ўзмакрэў лоб. Ён непрыкметна выцер яго рукавом кафтана і пацікавіўся:

— І ты ведаеш такія прыклады?

— Ды мноства. Шавец Клім Рэпа з Цаглянай вуліцы расказваў, што яго сусед, каваль Грышка Удот, збіраючы на балоце крыцу, знайшоў багаты скарб золата і самацветных камянёў. Дастаючы яго, ён пачуў голас, што спачатку можа ўзяць толькі грошы, палову якіх абавязаны раздаць бедным. Аднак Удот усё золата прапіў, а калі пайшоў на балота, каб забраць каменне, спатыкнуўся аб корч і ўтапіўся ў багне.

— Вясёлая гісторыя, — уздыхнуў Самуіл. — Праўду кажуць людзі, што нячэснае багацце не суцяшае сквапнасць, а толькі распальвае яе.

Марцін не адказаў.

Сонца ўжо схавалася за лесам і адразу прастору напоўніла цяжкая, сырая цемра. Яна пранікала ўсюды, ліпла да рук і твару, непрыемным халадком веяла па спіне, разам з дыханнем пранікала ўнутр, і Самуілу ў нейкі момант падалося, што ён не дойдзе да могілак, што цемра раней выстудзіць яго вантробы, страхам замарозіць сэрца.

— Далёка яшчэ ісці? — каб толькі не маўчаць, запытаўся ён у брата.

— Ужо прыйшлі, — Марцін спыніўся, нягучна свіснуў і, калі з недалёкіх кустоў у адказ прагучаў гэткі ж прыцішаны свіст, гукнуў: — Гэта я, хлопцы.

І адразу з кустоў на дарогу выйшлі два чалавекі. Адзін з іх быў даволі высокі і, як падалося Самуілу, магутнага целаскладу. Другі быў маленькі і ў цемры нагадваў падлетка.

— Ты каго прывёў, Марцін? — прабасіў высокі юнак. — Мы ж дамаўляліся, што ніхто не павінен ведаць пра нашу тайну.

— Не хвалюйся, Грышка. Гэта мой старэйшы брат Самуіл, пра якога я вам расказваў.

— Які служыць лаўнікам пана Ласкевіча?

— Ён, — Марцін павітаўся з сябрамі і, кіўнуўшы на невысокага хлопца, які круціў на далоні нож з адмысловай ручкай, прадставіў:

— А гэта Юрка, брат Яні.

Пасля знаёмства Грышка, на правах старэйшага, пацікавіўся ў Самуіла:

— Ты замовы ведаеш? — і ўбачыўшы, як той у непаразуменні паціснуў плячыма, параіў: — Тады маўчы, а яшчэ лепш — не хадзі з намі, застанься тут ці ідзі ў царкву на «усяночную».

— Я пайду з вамі, — рашуча адказаў Самуіл, — і як прадстаўнік магістрата, хачу папярэдзіць вас, што раскопваць магілы...

— Хочаш ісці з намі — ідзі, але маўчы і не лезь са сваім статутам у чужы манастыр.

Самуіл зноў паціснуў плячыма і прамаўчаў. Спрачацца, лаяцца з незнаёмым яму чалавекам, ды яшчэ ноччу, — было не ў яго правілах, таму ён вырашыў быць назіральнікам, і толькі ў выпадку небяспекі або папярэдзіць юнакоў, або ратаваць іх.

Тым часам скарбашукальнікі ўзялі ў рукі крыжы, запалілі свечкі і, павярнуўшыся тварамі на захад, пачалі чытаць заклінанні. «Дапамажы, Божа, мне, рабу Твайму Юрыю, прыстаўнікоў злосных сіл ад скарба адагнаць, а золата і срэбра, схаваныя ў зямлі, узяць на справы добрыя, богаўгодныя, сіротам малым на суцяшэнне, храмаў божых на пабудову, а мне, Юрыю Кацуры, на чэсны гандаль купецкі», — даносіўся да Самуіла шэпт бліжэйшага да яго хлопца.