Михаил Зарецкий - Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)

• Название: Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)
• Автор: Михаил Зарецкий
• Жанр: Русская классическая проза

---

А кончыцца вечар доўгiм дакучным маленнем. Будуць стаяць поплеч у змрочнай чырванi лампадкi двое Жвiроўскiх. I будзе сын, шаволячы вуснамi, пазiраць скоса на бацьку, будзе думаць аб тым: чаму гэта бацька, як молiцца, дык падцягвае вусны i непрыемна так шчэрыцца, быццам усмiхаецца нечага едка i прыкра.

I будзе чакаць, пазяхаючы, сын, цi скора бацька кончыць маленне, каб легчы хутчэй i яшчэ хоць трошкi, хоць паўгадзiнкi памарыць.

II

Бывае так, што адна i тая самая думка гадуецца доўга ў двух чалавек уцiшку, затоена - i баiцца, не важыцца кожны сказаць другому аб ёй, зацiскае яе ў самы глыбокi куток iстоты свае, беражэ, як патаемную нейкую схову.

I бывае потым, што думка гэта раптам сама па сабе выслiзае наповерх i робiцца простай, звычайнай. Бывае тады адзiн момант, што звязвае думка гэта двух чалавек блiзкасцю шчырай, сагравае цёплай сяброўскай лучнасцю.

Бывае гэты момант прыгожы i шчасны.

Так гадавалася думка адна ў двух Жвiроўскiх.

Маладое сэрца Жвiроўскага-сына на волю рвалася. Душыў шэры гнёт жыцця нуднага, жыцця тупога i вузкага, як сляпая нара. Нязбытныя мары - далёкiя, як небасхiл, як ружовыя ценi вячэрняй зары, цягнулi некуды, пенiлi ў сэрцы дзiцячым шчымлiвыя няясныя парываннi.

Нязбытныя мары, далёкiя... Яны толькi акраса, толькi ружовы свет, у якi можна на час акунуцца, каб аквяцiць хоць у думках, хоць на момант адзiн шэрасць жыцця.

А хочацца часам блiжэйшага нечага. Хочацца, каб у жыццi было трохi пярэстасцi, каб не драўляная гэтая аднастайнасць заўсёды, штодня. Хочацца смеху, песень хоць трошкi. Каб вырвацца на часiнку з-пад бацькавай волi цяжкай, жалезнай, - быць такiм, як iншыя дзецi, як большасць дзяцей.

У школе Жвiроўскi ад усiх старонiцца, у школе няма ў яго блiзкiх сяброў. Прыйдзе i заб'ецца ў куток свой, стулiцца, сцiснецца, як птушанё адзiнотнае, i пазiрае нясмела, водзiць спалохана востранькiм носам, дзюбкай птушынай.

У школе заўсёды поўна жывога дзiцячага тлуму. Сплятаецца ў бязладдзе дружнае звон галасоў - смелых i рэзкiх, працятых свежым задорам дзяцiнства вольнага.

Гоман, пiск, смех, песнi. I ўсё - абрыўкамi ўзмыўнымi, усё - выбухi, узлёты напорнай бурлiвасцi маладога жыцця.

Жвiроўскаму тлум гэты сэрца сцiскае. Жвiроўскаму ён спакуса вечная цяжкая, невымоўная спакуса. Часамi ледзьве стрымаецца, каб не ўбiцца ў гурму дзяцей, каб не злiць свой цiхенькi слабенькi голас з гэтай пярэстай жывой сумятнёй. Хочацца ж i яму гэтага звону вясёлага. Хочацца ж i яму хоць трошачкi смеху, хоць трошачкi песень. I падмывае нешта ўнутры, i цяжка ўседзець на месцы - у куточку сваiм. I тады сэрца даўка сцiскаецца, а ў востра ўзнятым носе, у дзюбцы птушынай пачынае шчыпаць нешта, выцiскаць на вочы балючыя слёзы.

Тады скрозь зацятую злосць, скрозь шчымлiвую боль унутры праразаюцца жорсткiм рыпеннем сухiя бацькавы словы:

- Трымайся сам па сабе, не зводзься нi з кiм, кампанiя да дабра не давядзе. Сыдзешся з iмi, яны i падвядуць цябе, ашукаюць. Iм што, яны выкруцяцца, чыстымi выйдуць адусюль. А ты i ўлiпнеш, як мухiна ў цеста. Не глядзi, што яны дружакi такiя...

Разам з сухiмi жорсткiмi словамi выплывае злосны i едкi бацькаў твар, ашчэраны дзiкай усмешкай-грымасай.

Страшна Жвiроўскаму, што бацька агiдным здаецца, што злосць на яго мiмаволi ўцiскаецца ў сэрца. Гонiць тады, як мага гонiць вон з галавы спакусныя думкi, сiлком прымушае сэрца радзiць пачуццё адданай пакорнасцi. Шэпча настойна, упарта, каб заглушыць iншыя думкi, iншыя словы:

- Татачка... татачка... Даруй мне... Я буду слухаць... Я не буду крыўдзiць цябе...

I нецярплiва чакае, ахмелены тлумам, збянтэжаны роiлам думак напружаных, каб хутчэй скончылiся заняткi, каб не было ўжо нi тлуму таго, нi звону дзiцячага, каб пабегчы, сцiснуўшы сэрца, да бацькi i стулiцца ў норцы сваёй, забыцца на ўсё, толькi ўцiшку, непрыметна для ўсiх пацяшаць сябе глыбока-нязбытнымi марамi.

Думка тая прыйшла к Жвiроўскаму-сыну перш як далёкая палахлiвая мара. Прыйшла ў той дзень, як было нейкае рэвалюцыйнае свята, як разам з бацькам хадзiў ён па вулiцы i з захапленнем углядаўся смаглымi вачыма ў чырвоныя сцягi, у блiскучыя трубы аркестраў, у стройныя рады людскога натоўпу, як пiў нутром усiм песнi бадзёрыя - звонкiя i шырокiя, як бязмежны прастор.

Бацька бурчаў тады, але цiшэй, як звычайна, i голас яго быў убогi, сiпучы - слабы ў злосцi бяссiльнай.

Сын тады бацьку не слухаў. Сын думаў сваё. Сын марыў аб нязбытным, аб немагчымым i разам такiм простым, даступным, марыў аб чырвоным гальштуку.

О, каб знаў тады бацька сынавы думкi!

Вось з таго часу чырвоны гальштук закрасаваў у ваччу Жвiроўскага-сына, стаў яго таемнай марай. Ужо ў час пасля полудня ён не брадзiў па дзiкiх зараслях лесу адвечнага, не змагаўся са звярамi крыважэрнымi, а з чырвоным гальштукам на шыi, з радасным боем у грудзях хадзiў у стройных радах пiянераў, пад задорны ядраны гул барабанаў, пад бязмежна-шырокiя, вольныя спевы.

А з часам прыгледзеўся, - i мара зрабiлася думкай, настойным намерам.

Толькi баяўся, не важыўся сказаць аб ёй бацьку, хаваў яе ў самым глыбокiм кутку iстоты свае, бярог, як патаемную нейкую схову.

А ў Жвiроўскага-бацькi iначай было.

Жвiроўскi-бацька ўзгадаваў тую думку з болем, з шчымлiвым турботным страхам.

Жвiроўскi-бацька думаў часамi аб долi свайго сына, i яго старое счарсцвелае сэрца балюча знiбела трывогай. Трывога была чорная, поўная жудасцi, бо цёмна было ўсё, гублялiся думкi ў няясным, няведамым. Бо тое, што развiналася вакол, што абкружала новым, чужым, - толькi агульны тупы спалох наганяла, сцiскала колам варожым, у якiм не бачыў стары Жвiроўскi выйсця, не знаходзiў месца свайму слабенькаму сыну.

Знiбела сэрца чорнай трывогай, трывога пераходзiла ў страх. А страх звiнаўся ў пэўную думку, i гэта жорсткая думка душыла нутро сваёй цвердай, халоднай няўхiльнасцю.

Загiне сын. Напэўна загiне. Не хопiць сiлы ў яго, каб знайсцi сабе месца сярод сучаснага свету, у якiм поўна бязбожных жулiкаў, у якiм на кожным кроку натрапiш на злоснiкаў лютых.

Не знойдзе сын сабе месца, не... Загiне напэўна...

А мо будзе iначай... Мо пойдзе сын на нядобры шлях, сам такiм зробiцца, як усе тыя. Забудзецца i на бога i на бацьку, страцiць сумленнасць.

О, гэта будзе самае горшае. Пры думцы аб гэтым у бацькi старога загараюцца вочы цьмяным злосным агнём i трасецца, вiхляецца аброслы падстрыжанай шэрсцю твар. А вусны падцягваюцца, крывяцца дзiкай усмешкай-грымасай.

Хай лепш загiне, хай лепш памрэ.

Калi гняце старога Жвiроўскага страх, калi шчымiць у сэрцы трывога за сына, ён пачынае малiцца.

Ён доўга стаiць тады на каленях, корчыцца, хлiпае ў малельным экстазе, плача без слёз. Слёз няма - старасць высушыла. Толькi сударгай моршчыцца твар ды нейкi ком горла сцiскае.

Просiць Жвiроўскi ў бога, каб навучыў, надавумiў, што з сынам рабiць.

Муляць каленi худыя, ломiць сухая сярэдзiна, у вачах пачынае дрыжаць цьмяны Езусаў твар. I мяшаецца шчыры малельны настрой з бяссiльнай старчаскай злосцю. I плача ўжо, хлiпае не ад гарачай набожнай чуласцi, а ад гэтае злосцi, едкай, турботнай.

А трывога не гiне. Трывога гняце, труцiць сэрца. Быццам на сэрца капаюць нейкiя кроплi гаручыя i ўпiваюцца, колюць, атрутную пену ўздымаюць.

Потым, сустрэўшыся з сынам, бацька Жвiроўскi доўга i ўпарта ўглядаецца, сочыць за iм настарожаным вокам. Глядзiць, цi не ёсць у сыне змена якая, цi не прынёс з сабой сын чаго новага адтуль, ад таго чужога, варожага. I некаторы час здаецца няшчырым, падробленым цiхi слухмяны погляд сына, здаецца, што ёсць ужо нешта ўнутры ў яго, толькi хавае ён, тоiцца.

Знаў, адчуваў сваiм хваравiтым iнстынктам бацька Жвiроўскi, што калi-нiкалi, а ўсё роўна ўбачыць ён у сыне сваiм гэта страшнае, новае, чаго так баiцца ўбачыць. Знаў i дрыжаў, i нецярплiва, настойна шукаў якога выйсця, шукаў спосабу ратаваць свайго сына.

Адразу спалохаўся быў Жвiроўскi стары, як гэты спосаб мiнуў у думках ценем няясным. Хацеў адагнаць, знiшчыць зародак дзiкае думкi. Але мiмаволi стаў расцi, развiвацца гэты зародак, i вырасла думка - выразная, ясная.

З воўкам жыць - па-воўчаму выць.

Увесцi самому сына ў iх хеўру. Увесцi i навучыць, як "з воўкам жыць па-воўчаму выць". Цяпер, пакуль жыў ён яшчэ, пакуль ёсць яшчэ сiлы сякiя-такiя, ён здолее сына ўтрымаць у межах патрэбных, зможа прывучыць яго быць падвойным - у iх такiм, як яны, а тут такiм, якiм хоча бацька бачыць яго, якiм быў i астаўся сам бацька.

Няхай сабе будзе там несумленным бязбожкiкам - iначай месца не знойдзе ў iхнiм жыццi, iначай загiне. А тут, уцiшку, яны разам удвух будуць малiцца, будуць замальваць бога, каб прасцiў iм абодвум гэты мiжвольны грэх.

Вырасла думка i захапiла iстоту Жвiроўскага-бацькi. Спачатку страшэнная, дзiкая - з часам стала простай, звычайнай, стала настойным намерам.

Толькi баяўся казаць аб ёй сыну. Баяўся, каб не падумаў той часам, што здаўся бацька стары, каб не зразумеў сын iначай бацькаву думку.

I хаваў Жвiроўскi-бацька думку гэту ў самым глыбокiм кутку iстоты свае, бярог, як патаемную нейкую схову.

Быў у Жвiроўскiх адзiн такi момант, калi ўзгадаваная кожным з iх думка раптам, сама па сабе, выслiзнула наповерх i для абодвух стала простай, звычайнай. I звязала гэтая думка двух чалавек блiзкасцю шчырай, сагрэла цёплай сяброўскай лучнасцю.