Генрих Белль - Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке)

• Название: Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке)
• Автор: Генрих Белль
• Жанр: Проза

---

Фiлiжанка, толькi што зноў напоўненая каваю, болей не дрыжала; вiдавочна было спынена друкаванне будаўнiчых дакументаў альбо выбарчых плакатаў на белай паперы; у раме малюнак не змянiўся: насупраць - пустая тэраса Кiльбавага дома; каля альтанкi - стомленая квецень настурцый; профiль лiнii дахаў, на даляглядзе - горы пад прамянiстым небам: у гэтай раме са зменнымi малюнкамi мне даводзiлася бачыць сваю жонку, пазней - сваiх дзяцей; даводзiлася бачыць цесця i цешчу, калi я часам падымаўся ў рабочы кабiнет, каб калi-небудзь зазiрнуць цераз плячо руплiвым маладым архiтэктарам, што дапамагалi мне, i спраўдзiць iх калькуляцыi, вызначыць тэрмiны; праца закранала мяне гэтаксама мала, як i слова "мастацтва"; iншыя маглi выконваць яе так, як i я; я добра iм плацiў ды нiколi не разумеў фанатыкаў, што ахвяравалi сябе слову "мастацтва"; я дапамагаў iм, пасмейваўся з iх, даваў iм працу, але зразумець iх? Hе, я не мог гэтага: я разумеў толькi, што ёсць рамяство, хоць лiчыўся мастаком, i мяне шанавалi як мастака; хiба вiла, якую я пабудаваў для Гральдуке, не была сапраўды арыгiнальнаю, сучаснаю? Была, вядома: i нават мае па-мастацку здольныя калегi захаплялiся ёю i хвалiлi; я ж падрыхтаваў праект, пабудаваў вiлу, не ведаючы нават увогуле, што такое мастацтва; яны ўспрымалi гэта занадта сур'ёзна - мажлiва, таму, што яны добра разбiралiся ў гэтым, аднак будавалi брыдкiя скрынi, якiя - я ведаў гэта добра ўжо тады - праз дзесяць год будуць выклiкаць ва ўсiх толькi пачуццё агiды; а я ўмеў часам закасаць рукавы, стаць пры гэтым рысавальным стале i спраектаваць, напрыклад, адмiнiстрацыйны будынак для фiрмы "Сас'етас" - "самай карыснай з усiх карысных грамадству"; тады гэтыя прыдуркi, што лiчылi мяне за прагнага да багацця i славы вясковага лапця, разяўлялi раты ад здзiўлення, i мне да сённяшняга дня не сорамна за гэтую скрыню, збудаваную мною сорак шэсць год таму; цi гэта мастацтва? Няхай сабе гэта будзе мастацтва, але я нiколi таго не ведаў, хоць, магчыма, несвядома i ствараў яго; але гэтага слова я нiколi сур'ёзна не ўспрымаў - гэтаксама як не мог зразумець шалёнай злосцi, якую мелi на мяне тыя тры карыфеi архiтэктуры; Божа мой, цi можна было не дазволiць гэткай маленькай гульнi, цi Галiяфы былi цалкам пазбаўленыя пачуцця гумару? Яны верылi ў мастацтва, а я - не; iх пачуццё гонару было абражанае якiмсьцi прыблудам. Але ж кожны павiнен быў аднекуль прыблудзiцца! Я адкрыта смяяўся, бо ўцягнуў iх у сiтуацыю, дзе нават маё паражэнне магло зрабiцца перамогаю, а перамога трыумфам.

Я амаль спачуваў iм, калi мы падымалiся па сходах у музеi; мне было цяжка надаць маiм крокам гэты паважна-ўрачысты рытм, да якога тыя, пакрыўджаныя, былi прызвычаены; гэты рытм крокаў, якiя ўжываюць, iдучы па сходах кафедральных сабораў услед за каралямi i бiскупамi; рытм крокаў пры ўрачыстасцях з нагоды адкрыцця помнiка, рытм крокаў, напоўнены ўмеркаваным хваляваннем, не занадта хуткi i не занадта павольны; я гэтага не ведаў i куды б ахвотней узбег па сходах, нiбы шчанюк - па тых каменных прыступках, каля стодаў рымскiх легiянераў, чые паламаныя мячы, дзiды або жмуты розаг можна было ўважаць за паходнi; каля бюстаў кесараў, злепкаў дзiцячых магiл на другi паверх, дзе памiж нiдэрландцамi i назарэцянамi* мясцiлася канферэнц-зала; грамадзянская сур'ёзнасць; недзе ў глыбi памяшкання павiнны былi зараз загрукатаць барабаны - менавiта гэтак узыходзяць па прыступках алтара i па прыступках эшафота, гэтак узыходзяць на трыбуну, каб прыняць ордэн альбо выслухаць смяротны прысуд; гэтак ставяцца ўрачыстасцi ў аматарскiх спектаклях, але тыя, што крочылi побач са мною, не былi аматарамi, то былi Брэмокель, Грумпэтэр i Волерзайн.

* Назарэцяне - група нямецкiх мастакоў-рамантыкаў пачатку XIX стагоддзя.

Музейныя служкi ў гала-лiўрэях стаялi збянтэжана перад творамi Рэмбранта, Ван Дэйка i Овэрбека; у паўзмроку перад канферэнц-залай стаяў Мэйзер, трымаючы срэбраны спод з кiлiшкамi, каб перад абвяшчэннем прысуду падаць нам каньяк; Мэйзер усмiхнуўся мне, ашчэрыўшы зубы; у нас не было нiякай папярэдняй дамовы, але хiба ён не мог тым не менш падаць мне якога-небудзь знака? Кiўнуць альбо патрэсцi галавою - перамога цi не? Нiчога не было. Брэмокель шаптаў нешта Волерзайну, Грумпэтэр загаварыў з Мэйзерам, упiхнуў срэбраную манету ў Мэйзераву абыякавую далонь, якую я ненавiдзеў яшчэ дзiцём; цэлы год мы разам з iм слугавалi пры ютранi; старыя сялянкi мармыталi недзе каля сцен, упарта малiлiся на свой ружанец, парушаючы прадпiсаны парадак лiтургii. Да нас даносiўся пах сена, пах малака, цяпло хлява, калi мы з Мэйзерам нахiлялiся ўперад, каб, мармычучы: "mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa"*, бiць сябе ў грудзi за вiну нявыказаных грахоў; а калi пробашч узыходзiў прыступкамi да алтара, Мэйзеравы рукi, што цяпер моцна абхапiлi Волерзайнаў срэбранiк, рабiлi непрыстойныя рухi - то былi рукi, якiм сёння давяралiся ключы ад гарадскога музея, ключы ад Гольбайна i Гальса, Лохнера i Лайбля.

* Мая вiна, мая вiна, мая найвялiкшая вiна (лац.).

Са мною нiхто не размаўляў; мне засталася адна халодная мармуровая балюстрада, на якую я абапiраўся; я глядзеў долу, на ўнутраны двор, дзе бронзавы бургамiстр з няўмольнай паважнасцю выстаўляў сваё пуза насустрач стагоддзям, а мармуровы мецэнат мастацтва апусцiў павекi на свае, падобныя да жабiных, вочы, дарэмна спрабуючы выклiкаць гэткiм чынам уражанне глыбокай задуменнасцi; вочы помнiка былi пустыя - нiбы вочы рымскiх мармуровых матронаў, што сведчаць пра пакуты, якiя нясуць з сабой больш познiя культуры. Мэйзер пачыкiльгiкаў да сваiх калегаў; Брэмокель, Грумпэтэр i Волерзайн стаялi шчыльна адзiн каля аднаго; снежаньскае неба над унутраным дваром было яснае i халоднае; з вулiцы чулiся галасы першых у гэты вечар п'яных мужчынаў; дылiжансы кацiлiся ў бок тэатра; пяшчотныя жаночыя твары пад вэлюмамi рэзедовага колеру былi асветлены радасцю чакання "Травiяты"; я стаяў памiж Мэйзерам i тымi трыма пакрыўджанымi, як карослiвы хворы на праказу, дотык якога нясе смерць; я нудзiўся па строгай лiтургii майго дзённага распарадку, калi я адзiн яшчэ трымаў у сваiх руках нiткi гульнi, калi я мог яшчэ рэгуляваць iснаванне i не-iснаванне, дазiраваць свой мiф; я перастаў быць гаспадаром гэтае гульнi; скандал; пагалоскi; абатавы крокi ў маiм кабiнеце; падрадчыкi-будаўнiчыя дасылалi мне ў працоўны кабiнет кашы з харчамi, залатыя гадзiннiкi ў чырвоных аксамiтных карабочках; адзiн напiсаў мне: "...i, вядома ж, я не адмовiў бы Вам, калi б Вы прасiлi рукi маёй дачкi..." "Правая рука iх поўная дарункаў".

Я б не ўзяў ад iх нiчога - нават цаглiны; я палюбiў абата. Цi з'яўлялася ў мяне хоць на кароткае iмгненне думка паспрабаваць ужыць прыём Домгрэве ў дачыненнi да яго? Я чырванеў ад сораму, калi ў мяне ўзнiкала думка, што я мог якую кароткую хвiлю мець такi намер; непрадбачанае адбылося: я пакахаў Ёганну, Кiльбаву дачку, i палюбiў абата; я ўжо мог а палове дванаццатай пад'ехаць да Кiльбавага дома, уручыць букет i сказаць: "Прашу рукi Вашае дачкi", а Ёганна падышла б пазней i не шапнула б, падмiргнуўшы мне, цiхутка: "Я згодная", а вымавiла б гэта голасна i выразна. Я па-ранейшаму памiж пятай i шостай выходзiў на шпацыр, па-ранейшаму гуляў у бiльярд у клубе афiцэраў-рэзервiстаў, а мой смех, якiм я цяпер карыстаўся больш шчодра, набыў моцы, дзякуючы падмiргванню Ёганны; я па-ранейшаму спяваў па пятнiцах у сваiм хоры: "Том-вершавальнiк..."

Уздоўж халоднай мармуровай балюстрады я павольна падсунуўся блiжэй да траiх пакрыўджаных, паставiў парожнi кiлiшак на спод: цi адхiнуцца яны ад карослiвага? Яны не адхiнулiся; можа, чакалi ад мяне пакорлiвасцi? "Дазвольце прадставiцца - Фэмель". Божа мой, хiба кожны з iх аднекуль не прыблудзiў, хiба Грумпэтэр, швейцарац, у маладосцi не даiў кароў у графа фон Тэльма, не раскiдаў каровiнага гною на пахучай зямлi, перш чым ён адкрыў у сабе цягу да архiтэктуры? Праказа вылечваецца, вылечваецца на берагах Лага-Маджорэ, у садах Мiнузiа; цi вылечная праказа поўных цноты падрадчыкаў-будаўнiчых, што куплялi на злом раманскiя касцёлы, разам з iх вартым павагi рыштункам, са старымi мадоннамi i касцельнымi лавамi, i аздаблялi гэтым вартым павагi рыштункам салоны Новага i Старога свету? Тыя, што прадавалi салонам какотак спавядальнi, у якiх пакорлiвыя сяляне трыста год запар шэптам замольвалi свае грахi? Праказу можна вылечыць у паляўнiчых хатках i ў Бад-Эмзе.

Да смерцi сур'ёзныя твары пакрыўджаных застылi, калi адчынiлiся дзверы ў канферэнц-залу; паявiлася цёмная постаць, набыла абрысы, колеры; першы член журы зайшоў у галерэю - Губрых, прафесар гiсторыi мастацтва тэалагiчнага факультэта; "толькi цераз мой труп"; яго чорны сурдут выглядаў пры гэтым асвятленнi нiбы мантыя рэмбрантаўскага члена Рады; Губрых падышоў да спода, узяў кiлiшак з каньяком, i я пачуў глыбокi ўздых, што вырваўся з ягоных грудзей; паўз траiх пакрыўджаных, якiя памкнулiся былi да яго, ён адышоў у самы далёкi кут галерэi; строгасць яго святаровага строю злагоджвалася белым шалiкам, а светлыя завiткi валос, якiя па-дзiцячаму спадалi на каўнер, узмацнялi ўражанне, якое Губрых хацеў рабiць на прысутных; ён выглядаў падобным да мастака. Можна было сабе ўявiць, як ён з разьбярскiм долатам над кавалкам дрэва, з танюткiм, у вадкiм золаце пэндзлiкам працуе: малюе валасы мадонны, бароды прарокаў альбо гарэзлiвы завiток Табiяшаваму сабаку на канцы хваста. Цiха ступаў Губрых па лiнолеуме, стомленым кiўком адказаў на паклоны пакрыўджаных i скiраваўся ў паўзмрок галерэi да Рэмбранта i Ван Дэйка: на гэтых вузкiх плячах ляжала адказнасць за цэрквы, лякарнi, прытулкi, у якiх яшчэ праз сто гадоў манашкi i ўдовы, сiроты i пацыенты бальнiчных прыёмных пакояў, цяжкiя падлеткi i распусныя дзявоткi будуць павiнны цярпець кухонныя пахi адмерлых пакаленняў; цёмныя калiдоры, бязрадасныя тыльныя фасады, што дзякуючы мёртвым мазаiкам былi яшчэ больш бязрадасныя, чым гэта прадугледжвалася архiтэктаравымi планамi; i вось крочыў ён, praeceptor et arbiter architecturae ecclesiasticae*, якi ўжо сорак год з патэтычным запалам i сляпой экзальтаванасцю перакананага ўсяляк прапагандаваў неаготыку; несумненна, яшчэ хлопчыкам, топчучы сцежкi пустэльных прадмесцяў, несучы з трыумфам дадому атрыманыя пяцёркi, ён перад аблiччам курадымных комiнаў i цёмных фасадаў дамоў вырашыў ашчаслiвiць чалавецтва i пакiнуць след на гэтай зямлi - i ён пакiнуў яго: чырванаватыя, а з кожным годам усё шарэйшыя i змрачнейшыя цагляныя фасады, з нiшаў якiх глядзелi ў будучыню поўныя невынiшчальнай меланхолii панурыя святыя.