Тажис Мынжасар - Шежірем сыр шертсе

• Название: Шежірем сыр шертсе
• Автор: Тажис Мынжасар
• Жанр: История

Автор әулет шежіресін 2 үлкен бөлімге бөліп жазған. Бірінші бөлімде кіріспе, жеті ата және қазақтар, қазақ хандығы мен жүздер сияқты шежіре, нәсіліміз бен шыққан тегіміз, мемлекеттілігіміз жайлы жалпы мағлұмат беретін мәселелерді қозғайды. Жеті ата тақырыбын қозғағанда бірқатар зерттеушілеріміздің осы мәселе жөнінде түйген ой-пікірлерін ортаға салады. Олардың ішінде Д.Қонаев, С.Мұқанов сияқты халқымыздың білгір, парасатты ұлдары да бар. Қай ел, қай халықтың тарихы жайлы сөз қозғамайық, оның алтын қазық арқауы, аттап өтуге, айтпай кетуге болмайтын тақырыбы − қашанда оның ныспы, атауы емес пе. Сондықтан автор шежіресін оны көп шежірешілер жеткізе айта алмай келе жатқан шығу тегіміздің сонау бастау көзі – қарға тамыр қазағымның «қазақ» деген атауы мен оның шығу тарихымен ұштастыра жазады. Қазақтар да бір түнде туып, бір күнде «қазақ» аталмағандығын, олардың да өзге ұлттар мен халықтар сияқты мыңжылдық тарихы бар ел екендігін тілге тиек етеді. Елбасымыздың Қазақстан халқына жасаған кейінгі жолдау сөздерінде елімізді текке "мәңгілік ел" деп атамағандығын, орайы келсе оны «Қазақ елі» деп атау мәселесін де көтергенін сөз етеді. Сөйтіп Қазақ этнонимінің шығу тарихына, "Қазақтар кімдер, қайдан шыққан?" деген салиқалы сауалға 2 тарауда ғалымдардың кеңес дәуірінде көкейтесті бола алмай, шаң басқан сөрелерде қалып қойған еңбектерінен үзінділер келтіреді. Сөйтіп бұл деректер қазақтардың тарих аренасына шығу жайын әрі қарай 5–6 ғасырларға қарай жылжыта түсетіндігін әңгімелейді. Қазақ хандығының құрылуы мен оның негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандарға қатысты фактілерді көпшілік білетін жалаң деректер негізінде емес, белгілі ғалымдардың жан-жақты айтылған пікірлеріне сүйене отырып, оның тарихи алғы шарттары мен әлеуметтік қыр-сырларын, ішкі психологиялық жай-жапсарларын ашып көрсетуге тырысады. Мұны шежіресінің 3 тарауында береді. Жүз мәселесі мен оның құрамдары, қалыптасу барысы жайлы, ондағы ру-тайпалар таңбалары хақында жазғанда да осы қағиданы ұстанады. Бұл турасында "Жүздер қашан, қайдан шыққан?" деген 4 тараудың бас жағында баяндап өтеді. Осы ретте Ұлы, Орта, Кіші жүз аталары мен олардың құрамына кірмейтін, бірақ халқымыздың құрамдас бөліктері болып табылатын өзге рулық топтар туралы да 5, 6, 7 тарауларда қысқаша болса да мағлұматтар беріп кетеді. Әулетінің бастау көзі болғандықтан Кіші жүздің Әлімұлы бірлестігіне кеңірек тоқталып, кейбір авторлар оны ондағы Алты ата Әлім атауымен әлі күнге дейін жиі шатастырып жазып жүргендіктен, 8–9 тарауларда бұл мәселенің жігін ашып, тігісін жазып, дұрыс түсіндіріп жазып беруге тырысады. Сонымен қатар кіші жүздің қаракесек бірлестігіне қарайтын шөмекей-сарықасқа шежірелерінде бұрындары айтылы қоймаған "Шу хақан" тарихы сияқты кейбір тың мәселелердің басын қозғап, ашып жазуға ниеттенеді. Мұнда б.з.б. өмір сүрген Шу хақан мен екі мүйізі қарағайдай әлемнің жарты бөлігін жаулап алушы әйгілі Ескендір Зұлқарнайын арасындағы жорық қимылдары баяндалады. Шөмекейдің атышулы көне ғұн тайпаларының ұрпағы екендігін дәлелдейтін, оның таңбасы шекіліп салынған археологиялық артефактілер, сосын Шу өзенінің атауына байланысты жазылған тарихи ақпараттар жайлы тың мағлұматтар береді. Сөйтіп бұлардың бәрі шөмекей тарихын әріге, көне замандарға ысырып тастайтындығына ұстамды дәлелдер келтіреді. Мағлұматтарын М.Х. Дулати, М.Қашқари, М.Тынышпаев, Әлкей Марғұлан сынды ғұлама, көне араб, қытай жазбаларын зерделеген бүгінгі таңдағы отандық өзге де белгілі, танымал ғалымдар еңбектерінен алған деректерімен шыншыл жазуға тырысады. Сонымен шежіресінің 1 бөлімін аты мен тарихы көп шежірелерден белгілі, отан қорғау жолында жоңғар соғыстарына қатысқан бабалары Келменбет батыр жайлы жазылған дастан, аңыздар мен одан тарайтын ұрпақтар кестесімен аяқтайды. Ал шежіренің 2 бөлімі осы Келменбет батырдан бастау алып, тарайтын ата-бабалары мен оның өзі білетін бүгінгі ұрпақтарына туралы жазылған тарихи естелік-эсселер, түрлі түсті фотоматериалдармен ашылады. СССР журналистер одағының, Қазақстан журналистер одағының мүшесі Тажис Мыңжасар.

---

Жарықшақтың екі әйелі болды. Бәйбішесі Тәуекелбибіден Албан, Суан туылды. Ал кіші әйелі, қожаның қызы Бибіфатимадан Дулат дүниеге келді. Ол көне түркі деректерінде Дулу, ал парсы жазбаларында Дуглат, Дукулат деп аталды. Қызайымынан туғандары өз жұртында қызай-наймандар деп аталып кетті.

Дулат Бұхараның Дәрілфі медресесінде дәрістеп, үлкен білім алады. Іле алатауына қарасты алқаптарды билеу мұра ретінде еншісіне тиді. 1452 жылы Есенбұға ханның көмегімен әкесінің орнына бүкіл Жетісуды билеуге қолы жетті. Бірақ анасының кеңесімен Жетісудың шығыс бөлігін бауырларына бөліп беріп, ал өзі оның тек батыс бөлігін ғана биледі. Дегенмен бұған разы болмаған бауырлары Албан мен Суан одан бөлініп, Көкше өңіріне қарай жылжыды. Кейін Албан қайтып оралғанымен, Суан сол жақта қалып қойды, ал біраз бөлігі тіпті Моңғол даласына өтіп кетті. Дулат 1426–1506 жылдар аралығында өмір сүріп, 80 келген жасында өмірден озды. Дулаттан: Сиқым, Жаныс, Ботбай, Шымыр деген 4 ұл тарайды. Бұлардың әрі қарай қалай тарқайтындығын білгісі келгендер оны шежіреміздің соңында берілген қосымша тараудан оқып, зейіндей алады

6 бөлім

ОРТА ЖҮЗ ХАҚЫНДА

Орта жүзден құдандалдығымыз арғын, тарақты руларымен бар. Арғындар тарихымызда аталатын Ұлы қоныс аудару жылдары Алтай өңірінен бірге көшіп келген өте көне, үлкен, белді рулардың бірі. Айтулы Сүйінбай ақынның қырғыз Қатағанмен айтысқанда айтатын: "Мынау тұрған арғының–арғын деген сансызың. Жер түбіне кетесің ұстасаң оның тамырын",– деген жалынды жыр жолдары осы халыққа арналған.

Қазақ Совет энциклопедиясында: "Арғын – Ота жүз құрамына кіретін алты арыс елдің ең көбінің бірі… Арғынның бірінші бәйбішесі Ергүлден–Мейрам, оның балалары: Қуандық, Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Қаракесек. Қыздан туған жиені Тарақты–А-ның "ноқта ағасы" деп аталады. Екінші бәйбішесі Момыннан төртеу: 1) Ақсопы, одан–Қанжығалы, Тобықты; 2) Қарасопы, одан–Бәсентиін, Қарауыл; 3) Сарысопы, одан–Атығай; 4) Тәнбіссопы, одан–Сарыжетім, Шақшақ. Момыннан тараған бұл ұрпақ "Жеті Момын" деп аталады. Ғылми жағынан көзге ерекше түсетін жай – А. тайпасының елдік аты (этнонимі). Ол бізге ежелгі заманда жасаған Ғұн (Ғын) елінің атын еске түсіреді. Сол елдің аты осы А. тайпасында сақталған деуге болады…

Тарихи мәліметтерде А. аты бірнеше түрде кездеседі: Ғын, Ғұн, Ақ Ғұн, Қара Ғұн, Аруғ-Ғұн, Тағ-Ғұн… Мұндағы "Ақ", "аруғ" (арық) сөздері "таза", "ару" деген ұғымды көрсетеді. Ерте кезде тайпаларды біріктіріп, оған басшы болған оқтарды осылай атайтын болған… А-дарды және оның құрамына кірген Басымылды (Басым елі) оңт. пен солт. Тайпаларының араласунан шыққан ел деп бірінші айтқан – франц. ғалымы Дюканже. Бергі кезде бұл пікірді Н.А.Аристов пен В.В.Бартольд те жақтады. Осындай ойды 13 ғ-да Марко Поло да айтқан. Қашғария өлкесін, Жетісу, Алакөл өңірегін аралап жүріп, ол былай дейді: "Бұл жерде Арғон дейтін ел бар. Олар екі атаның араласуынан құралған. Ислам дінін қолданады. Түрі сымбатты, өздері ақылды, сауда істейді. Керей Уан ханның жерін қоныстайды". Автордың айтып отырған жерлері–Ертіс бойы, Шыңғыстау, Қарқаралы даласы, Аякөз төңірегі", -деп жазылған (Алматы. 1972 ж.. 1 т. Арғын. 450–451 б.б.).

Тарихта аттары қалған әйгілі Қотан жырау, оның әрі батыр, әрі би ұлы Ақжол, атақты шақшақ Жәнібек, Абылай ханмен жоңғар басқыншыларына қарсы иық тіресе соғысқан, оның жауынгер серігі қанжығалы Бөгенбай батыр, аты алты алашқа әйгілі Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы осы жұрттың түлектері. Осындағы арғынның Мейрамынан өрбитін Қаракесектен бастау алатын бір тармақ Бошан ұрпақтары. Одан–Машай, одан–Бораншы, одан–Тілеулі, одан–Кәрсөн (Керей немесе Қарсан, Қарсын), одан–Тәңірімберді, одан–Бекназар, одан–Таныбай батыр (Түркістанда Қожахмет Яссауи мавзолейі іргесінде жерленген), одан–Бапақ, одан–Пұшан, одан–Шыңғысбай, одан–Байғон, одан–Мұқашбек, одан бүгін біз білетін, зауытта бірге еңбектеніп жүрген Жобалайбек ұрпақтары тарайды.

Осы ретте бір айта кететін жайт, арамызда ғылыми деректерге терең бойламай, мәліметтерін қайдан алғандарын өздері де анық білмейтін, жаңағы біз тілге тиек еткен тарақты мен тобықтыны арғын емес деп көпе-көрнеу босқа даурығушылар бар.

Жоғарыда айтып кеткендей, Тарақтының қыздың баласы, жиен екендігі рас. Бірақ қалың арғын бас қосқан үлкен жиында дәстүр бойынша боз биені сойдырып, қолына жілік ұстатып, өз баламыз деп атағасын, ал кейін аз болғандай оны жай емес, арғынның "ноқта ағасы" деп жариялағасын оны бүгін арғын емес деп қалай айтпақпыз. Әлде ертеде өтіп кеткен ақсақалдар бас қосқан сол алқалы жиын шешіміне сенімсіздік білдіріп, оны бүгін жоққа шығаруымыз керек пе екен? Әуелі, бақадай басымызбен, тұрымтайдай тұсымызбен талай ғасырлар өтіп кеткесін өйтуге бүгін біздің қақымыз бен құқымыз бар ма екен, соны ойланбаймыз ба? Ұлы жүзде жалайыр жоқта бас ұстайтын сарыүйсін де, кіші жүзде адай да осындай қыздың балалары. Бірақ соған қарап оларды ешкім ұлы жүз немесе кіші жүз емессің деп айтып жүрген жоқ ғой. "Аспанда құдай, ортада адай, жерде мұнай" дейтін адуынды адай ағайындарға кіші жүз емессің деп бетіне басып айтып көріңізші, не дер екен сізге.

Сол сияқты біз білетін тарих, шежіреден әкесі мен анасы анық белгілі арғынның тобықтысын да қай дерекке сүйеніп бөтен дейтіндері түсініксіз. Ондайларға сонша білгір болсаңдар тарақты мен тобықтының әке-шешесінің атын атап, түсін түстеп, қайдан, кімнен тарайтындықтарын, егер олар алты арыс орта жүзге кірмесе, онда қай жүзге, оның қай ру-тайпасына қарайтындықтарын анық айтып берер, қарсы қояр уәждерің қайсы демекпіз? Әлде олар жүздерге кірмейтін рулардан ба екен? Ондай да дәлелдері жоқ. Ендеше, алдымен ғылыми негізі бар дәйекті деректерді тауып алып ұсыныңыздар дейсіз. Ал ондайларыңыз болмаса, онда несіне сонша қызылкеңірдек болып босқа дауласып, таласасыздар, әлде бұл "атың шықпаса жер өрте" дегеннің кебі мен кері ме екен дегіміз келеді. Ал негізі тарақты мен тобықтының арғын екендігін не еместігін олардың өздерінен басқа кім айтып, кім шешпек? Өзге ешкімге ондай құқық берілмесе керек. Менің бабаларым арғынның тобықтысынан деп сөйлейтін ұлы Абай мен ол турасында «Абай жолы» атты өлмес туынды жазып кеткен ұлы Мұқтардан артық оны кім білмек?

Тобықтының Арғын тайпасының үлкен руы екендігі, ұраны–арғындікіндей Ақжол, таңбасы қоскөз – екендігі Тобықты" мақаласында да жазылған (Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы. 1977 ж. 11 т. Тобықты. 70 б.).

Реті келіп тұрғасын айта кеткен жөн шығар, кейде Елбасы есептерінде еліміздің алдыңғы қатарлы кәсіби орындары санатында ауызға алып жүрген, сонау тоқырау жылдары қолдан-қолға өтіп, жоқ болып, жойылып кетуге шақ қалған өзім істейтін химия алыбын өз қолына алған, сөйтіп қайраңнан шығарып, аман сақтап қала алған, содан бері оны үзбей, үздік басқарып келе жатқан, Мұқаш Зұлқарнайұлы Ескендіров осы арғын халқының түлегі. Аты әлемге мәшһүр әскербасы Ескендір Зұлқарнайын кезінде жарты әлемді жаулап алса, Ескендір Зұлқарнайұлы Мұқаш өзі өндірер өніммен бүгінде бүкіл әлемді жаулап алып, елінде Ер атанып, төсіне Алтын жұлдыз тағып отыр.

Сапалы өнімдері үшін 1994 жылы Испания өнеркәсіпшілері мен бизнесмендері Ассоциасынан «Алтын Арка», 1995 жылы Данияның Копенгаген қаласында «Алтын Глобус», 1998 жылы Мексикада «Гауһар Жұлдыз» жүлделерін, ал 2007 жылы       сапа саласындағы қолжеткен жетістіктері үшін Қазақстан Республикасы Президентінің «Алтын сапа» сыйлығын жеңіп алған, жыл сайын өтіп тұратын түрлі Халықаралық көрмелердің алтын, күміс, қола жүлдегерлері саналып жүрген "Қазфосфат" компаниясының сары фосфоры мен одан өндірілетін өзге қосалқы өнімдерді Азия ғана емес, тіпті Еуропа да емес, Америка материгінен, тағы басқа да шалғай елдерден алушылар баршылық.

Компания филиалы болып табылатын зауыт кәсіподақ комитетін де көп жылдардан бері жұмыскерлер қамын жеп жүрген осы арғын руынан өрбитін ұлан Шахтыбай Жобалайбекұлы Байғанов басқарады.

Зауыт қабырғасы көтеріле бастаған сонау 1977 жылдан бүгінге дейін қатарымызда қажырлы еңбек етіп келе жатқан, зауыттағы Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығының бірден-бір лауреаты, 1983 жылдары зауыт жұмыскерлері арасынан алғаш болып "Ерен еңбегі үшін" медалімен марапатталған, біраз жылдардан бері цех бастығы болып істейтін дастарқандас дос-жолдасымыз Сәлімбаев Сәкенғали да осы жұрттың өкілі. Жақсы, жақын білетіндерім жайлы ғана айтып отырмын.