Тажис Мынжасар - Шежірем сыр шертсе

• Название: Шежірем сыр шертсе
• Автор: Тажис Мынжасар
• Жанр: История

Автор әулет шежіресін 2 үлкен бөлімге бөліп жазған. Бірінші бөлімде кіріспе, жеті ата және қазақтар, қазақ хандығы мен жүздер сияқты шежіре, нәсіліміз бен шыққан тегіміз, мемлекеттілігіміз жайлы жалпы мағлұмат беретін мәселелерді қозғайды. Жеті ата тақырыбын қозғағанда бірқатар зерттеушілеріміздің осы мәселе жөнінде түйген ой-пікірлерін ортаға салады. Олардың ішінде Д.Қонаев, С.Мұқанов сияқты халқымыздың білгір, парасатты ұлдары да бар. Қай ел, қай халықтың тарихы жайлы сөз қозғамайық, оның алтын қазық арқауы, аттап өтуге, айтпай кетуге болмайтын тақырыбы − қашанда оның ныспы, атауы емес пе. Сондықтан автор шежіресін оны көп шежірешілер жеткізе айта алмай келе жатқан шығу тегіміздің сонау бастау көзі – қарға тамыр қазағымның «қазақ» деген атауы мен оның шығу тарихымен ұштастыра жазады. Қазақтар да бір түнде туып, бір күнде «қазақ» аталмағандығын, олардың да өзге ұлттар мен халықтар сияқты мыңжылдық тарихы бар ел екендігін тілге тиек етеді. Елбасымыздың Қазақстан халқына жасаған кейінгі жолдау сөздерінде елімізді текке "мәңгілік ел" деп атамағандығын, орайы келсе оны «Қазақ елі» деп атау мәселесін де көтергенін сөз етеді. Сөйтіп Қазақ этнонимінің шығу тарихына, "Қазақтар кімдер, қайдан шыққан?" деген салиқалы сауалға 2 тарауда ғалымдардың кеңес дәуірінде көкейтесті бола алмай, шаң басқан сөрелерде қалып қойған еңбектерінен үзінділер келтіреді. Сөйтіп бұл деректер қазақтардың тарих аренасына шығу жайын әрі қарай 5–6 ғасырларға қарай жылжыта түсетіндігін әңгімелейді. Қазақ хандығының құрылуы мен оның негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандарға қатысты фактілерді көпшілік білетін жалаң деректер негізінде емес, белгілі ғалымдардың жан-жақты айтылған пікірлеріне сүйене отырып, оның тарихи алғы шарттары мен әлеуметтік қыр-сырларын, ішкі психологиялық жай-жапсарларын ашып көрсетуге тырысады. Мұны шежіресінің 3 тарауында береді. Жүз мәселесі мен оның құрамдары, қалыптасу барысы жайлы, ондағы ру-тайпалар таңбалары хақында жазғанда да осы қағиданы ұстанады. Бұл турасында "Жүздер қашан, қайдан шыққан?" деген 4 тараудың бас жағында баяндап өтеді. Осы ретте Ұлы, Орта, Кіші жүз аталары мен олардың құрамына кірмейтін, бірақ халқымыздың құрамдас бөліктері болып табылатын өзге рулық топтар туралы да 5, 6, 7 тарауларда қысқаша болса да мағлұматтар беріп кетеді. Әулетінің бастау көзі болғандықтан Кіші жүздің Әлімұлы бірлестігіне кеңірек тоқталып, кейбір авторлар оны ондағы Алты ата Әлім атауымен әлі күнге дейін жиі шатастырып жазып жүргендіктен, 8–9 тарауларда бұл мәселенің жігін ашып, тігісін жазып, дұрыс түсіндіріп жазып беруге тырысады. Сонымен қатар кіші жүздің қаракесек бірлестігіне қарайтын шөмекей-сарықасқа шежірелерінде бұрындары айтылы қоймаған "Шу хақан" тарихы сияқты кейбір тың мәселелердің басын қозғап, ашып жазуға ниеттенеді. Мұнда б.з.б. өмір сүрген Шу хақан мен екі мүйізі қарағайдай әлемнің жарты бөлігін жаулап алушы әйгілі Ескендір Зұлқарнайын арасындағы жорық қимылдары баяндалады. Шөмекейдің атышулы көне ғұн тайпаларының ұрпағы екендігін дәлелдейтін, оның таңбасы шекіліп салынған археологиялық артефактілер, сосын Шу өзенінің атауына байланысты жазылған тарихи ақпараттар жайлы тың мағлұматтар береді. Сөйтіп бұлардың бәрі шөмекей тарихын әріге, көне замандарға ысырып тастайтындығына ұстамды дәлелдер келтіреді. Мағлұматтарын М.Х. Дулати, М.Қашқари, М.Тынышпаев, Әлкей Марғұлан сынды ғұлама, көне араб, қытай жазбаларын зерделеген бүгінгі таңдағы отандық өзге де белгілі, танымал ғалымдар еңбектерінен алған деректерімен шыншыл жазуға тырысады. Сонымен шежіресінің 1 бөлімін аты мен тарихы көп шежірелерден белгілі, отан қорғау жолында жоңғар соғыстарына қатысқан бабалары Келменбет батыр жайлы жазылған дастан, аңыздар мен одан тарайтын ұрпақтар кестесімен аяқтайды. Ал шежіренің 2 бөлімі осы Келменбет батырдан бастау алып, тарайтын ата-бабалары мен оның өзі білетін бүгінгі ұрпақтарына туралы жазылған тарихи естелік-эсселер, түрлі түсті фотоматериалдармен ашылады. СССР журналистер одағының, Қазақстан журналистер одағының мүшесі Тажис Мыңжасар.

---

Ал енді көне Дешті-Қыпшақ жерін мекендеген қыпшақтарға келер болсақ, оларды көптігіне орай "90 баулы қыпшақ" дейді. Қазақ Совет энциклопедиясынан:"Қыпшақ (Европада–кумандар, Россияда–половцы) – қазақ халқының құрамына енген ежелгі ірі тайпалардың бірі. …Араб, парсы зерттеушілері сол кезде Қ-тарға бағынған түрік тайпаларының бәрін Қ. деп есептеген. …Шежірелердің көбі Қ. руларын былай ажыратады: Қ-тан Сүлімалып, одан Көбекалып (Ақ Көбекалып), одан Мүйізді, одан Сарыабыз. Осы Сарыабыздан бес таңбалы Қ. (Бұлтың, Торы, Ұзын, Көлденең, Қарабалық) өсіп-өнген… М.Мұқановтың айтуынша, Сарыабыздан Қарақыпшақ, Қытайқыпшақ, Құланқыпшақ, Торықыпшақ рулары тараған…

Қ. сөзінің шығуы жайында әр алуан жорамал, аңыздар бар. Мыс., Рашид ад-Дин Қ. сөзін "қабуқ" (қабық, іші бос қуыс ағаш) деген ұғымнан пайда болған дейді. Оғыз қаған бір жорықтан қайтып келе жатқанда, ағаш қуысында жаңа ғана босанып, ұл туған әйелді кездестіреді де, ұлды асырап алып, атын Қыпшақ қояды. Өскесін Қ. атақты батыр, қолбасшы болып, ел билейді. Одан тараған ұрпақтар Қ. аталып кетеді. …Бірақ мұның бәрін мәселенің толық ғылми шешімі деуге болмайды. …Қ. тарих сахнасына Ертіс бойында өмір сүрген Қимақ мемлекетінің (9–11 ғ.) ыдырауына байланысты шықты…

Ол тұста Қ-тар Орта Азияны, әсіресе Сырдария бойын, Еділ мен Дон арасын, Кавказ бен Қырым тауларын, Солт. Каспий даласын, қазіргі Қазақстанның орт. аудандары мен солт. бат. аймағын жайлады. Бүгінде олар көбіне Ақтөбе, Қызылорда, Оңт.-Қазақстан облыстарында шоғырланған…

Қ-тар ұраны–Ойбас, таңбасы–екі тік сызық ІІ (қос әліп)",– деген жазу жолдарын оқуға болады (Алматы. 1975 ж. 7 т. Қыпшақ. 102–104 б.б.).

Қыпшақтар Орта жүз құрамындағы тайпа. Олардың аталарын өзбек халқы сияқты өзге түркі жұрттарының ішінен де молынан ұшыратуға болады. Қарақыпшақ сапынан аты жыр, аңыздардан жақсы белгілі атақты қарақыпшақ Қобыланды батыр мен оның 12-буыны – есімі әліге дейін ел аузынан түспейтін, аты әлемді дүркіреткен әйгілі палуан, күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасов шықты.

Ал қоңыраттарға келер болсақ, ол–қаһарымен төрткүл дүниені тітіреткен, жер-жаһанның жартысын жаулап алушы әйгілі Шыңғысханның анасы Аяулым мен әйелі Бөрте дүниеге келген, сондай-ақ аты көне қиссалардан ертеден-ақ елге белгілі атақты Алпамыс батыр тарайтын көне ру. Қазақ Совет энциклопедиясында: "Қоңырат–Орта жүз құрамындағы тайпа. Қазақ шежіресі бойынша, Көтенші, Көктіңұлы деген екі бірлестікке бөлінеді. Көтеншіден Саңғыл, Сүйімбай, Сүттібай, Аққошқар, Амантай, Жаманбай; Көктіңұлынан Байлар, Жандар, Оразкелді, Қарасирақ, Тоқболат, Құлшығаш, Алғи рулары тарайды. …Қ. Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі түркі тілдес жергілікті тайпалармен араласып, қазақ, өзбек, қарақалпақ, қырғыз халықтарының құрамына еніп, сіңісіп кетті. Қ. тайпасының ортақ таңбасы–Ғ "босаға таңба", ұраны–"Алатау", "Мүкамал",– деп жазылған (Алматы. 1975 ж. 6 т. Қоңырат. 601 б.).

Ал керей мен найман жұрты аты жоғарыда аталған ұлы жорықшыдан көп бұрын қалыптасқан, оған бағынбаймыз деп онымен сан рет соғысып, үлкен қарсылық көрсеткен жауынгер, өркениетті мемлекеттердің бірі.

Қазақ Совет энциклопедиясында:"Найман–қазақ халқының құрамындағы ірі тайпалардың бірі. …Н-дар 12 ғ-да Ертіс пен Орхон ө-дерінің аралығын қоныс еткен түркі тайпаларынан саяси мемл. бірлестік құрды. Н. ұлысы Шығ. Қазақстан мен Бат. Монғолстан алып жатқан Алтай мен Хинган таулы өлкесіне орналасты. …Шежіре деректеріне қарағанда, қазақ халқының құрамындағы Н-нан Терістаңбалы (кейде Елата), Сарыжомарт (Ергенекті Найман), Төлегетай деген үш үлкен рулар бірлестігі тарайды. Терістаңбалыдан: Мәмбет, Рысқұл. …Сарыжомарттан: Балталы, Бағаналы, Көкжарлы, Бура, Қаратай. Төлегетайдан: Қаракерей, Мұрын, Төртуыл (кейбір мәліметтерде), Матай, Аталық (кейбір деректерде Кенже), Садыр. …Ал Н-ның ортақ таңбасы–γ (бақан), соңғы ұраны–Қаптағай",-делінген (Алматы. 1976 ж. 8 т., Найман. 261–262 б.б.).

Бұл тізімді біз білгенімізше толықтырар болсақ, Мұрыннан–Байыс, одан–Жанболат, одан–Даулет, одан–Әжіғұл. Осы Әжіғұлдан тарайтын кейінгі ұрпақтар: Айдар, одан–Күшіген, одан– Тұрдыбек, одан–Шөтіке, одан–Әубәкір, одан–Қарағаз, одан– Әмірзада. Қаракерейден тарайтын ұрпақтар ішінде әйгілі Қабанбай батырдың інісі Байжігіттен–Қайқы, одан тарайтын ұрпақтардан бізге мәлімі–Түсіпжан, одан–Рақымбай, одан–Жұмабек, одан–Есдәулет, Қанат, Санаттар. 17–18 ғасырларда жоңғар басқыншыларына қарсы күресте аттары шыққан Қабанбай, Қаптағай, Бөрібай батырлар мен атағы үш жүзге мәлім болған Ақтайлақ би, Сабырбай, Қуандық, атақты Сара ақындар осы найман руынан шыққан.

Ал керей руына келер болсақ: "Керей–орта жүз құрамындағы негізгі тайпалардың бірі. Шежре деректеріне қарағанда, ол Абақ К. (қ.Абақ Керей) және Ашамайлы К. (қ.Ашамайлы Керей)      деп аталатын екі үлкен тармақтан тұрады. …Көне тарихты зерттеушілер К-лерді ертедегі керейттердің (қ. Керейт) ұрпағы деп санайды. …Рашид ад-Дин, Әбілғазы Баһадүрхан, Х.Ховорс, С.Аманжолов т.б. оны ежелгі түрік тайпаларынан таратады.

Тарихи жазба деректемелерде К-лер б.з-дың 9 ғ-ынан белгілі. …К-лер ол кезде Онон, Керулен, Селенгі және Аргун өзендерінің бойын мекендеп, жеке мемл. құрған. Мәдениеті жоғары болып, көне түркі жазбаларын пайдаланған…

К-лер ұлан байтақ территорияға тарап, бірқатар түркі тілдес халықтарға сіңісіп кетті. Олар–өзбек халқының Кенегес тайпасындағы Абақлы және Ашамайлы, қарақалпақ халқының Қоңырат арасындағы Ашамайлы рулары. Абақ-Керей руы тубалардың, Қырым татарлары мен башқұрттардың құрамында да кездеседі. К-лердің дені қазақ жерінде қалып, Орта жүздің Керей тайпасын құрады. Найман тайпасының Қаракерей руы, Кіші жүздің Төлеу руындағы Керейт атасы–ежелгі К. тайпасының ұрпағы. К-лердің ұраны–Ошыбай, Ашамай, таңбасы–×",– деп баяндалады (Бұл да сонда. Алматы, 1974 ж. Керей. 5 т. 390 б.). Әкелі-балалы, ерен еңбектері үшін Социалисті Еңбек Ері атанған Қабаш Қозыбаев пен ұлдары, шежіремізде еңбектерінен үзінді келтіріп, сілтемелер жасаған, президент кеңесінің белді мүшесі болған, тарихшы, академик ғалым Манаш пен Қазақстан журналистер Академиясының күні бүгінге дейінгі төрағасы, тарихшы, ғалым, жазушы, журналист Сағымбай Қабашұлдары осы керей жұртынан.

Ал уақтар жайлы онда былай делінген: "Уақ– Орта жүз құрамына кіретін тайпа. Шежіре бойынша: Шоға, Сарман, Байназар, Сарыбағыш, Сіргелі, Еренші, Әлімбет, Бидалы, Жансары, Баржақсы, Шәйкөз руларына бөлінеді. Мұның соңғы төртеуін Ергенекті У. деп те атайды. Қазақ әңгімелері мен шежіре деректерінде У. аталарының бірі ретінде әйгілі Еркөкше батыр мен оның ұлы Ер Қосай батырдың аттары аталған. …Қазақ арасына кең тараған аңыз бойынша У. Керей тайпасымен туыстас. У-тың арғы атасының анасы ері Жаубасар өлген соң бір жылдан кейін әмеңгерлік әдет бойынша оның ағасы Ойшыбайға (Керейдің әкесі) тиеді. Сондықтан да У. Керейдің інісі болып есептеледі. Керей мен У-тың аталастығының тағы бір айғағы, олардың рулық таңбасының ұқсастығы, яғни "Ашамай таңба"(×) екеуіне де ортақ. У-тың алғашқы ата мекені Қазақстанның солт. шығысы мен Монғолияның батысы болса керек. Қазақ жеріне жоңғарлардың баса-көктеп еніп, алға жылжуының салдарынан У-тар өзінің ата мекенінен ығысып, солт. Тобыл және Үй ө-деріне, батыста Торғай өлкесіне, ал оңт. Арал теңізінің жағалаулары мен Сыр бойына да жетті. …20 ғ-дың басында Кіші жүздегі У-тың аздаған тобы Торғай обл-ның Ақтөбе және Ырғыз у-дерінде бытырап қоныс тепті. …Ұраны–Жаубасар, Бармақ, таңбасы–П× (босаға, ашамай) (Бұл да сонда. Алматы. 1977 ж. 11 т. Уақ. 271–272 б.б.).

7 бөлім

ЖҮЗГЕ КІРМЕЙТІН РУЛАР ХАҚЫНДА

Ауыз-екі тілімізде қалың жұртшылық жүзге кірмейтін руларға қазақ халқының арасына ислам дінін насихаттап, енгізуді көздеп келіп, қалып қойған араб миссионерлері ұрпақтарын, ежелден халқымыздың хандары сайланып келген Шыңғысханнан тарайтын сұлтандар әулетін – төрелерді, сосын солардың төңірегіндегі қызмет етуші төлеңгіттер тобын жатқызып келді. Мәселен, белгілі шежіре зерттеушісі Сайдаққожа Жүсіпұлы "Жүзге кірмейтін қазақ рулары" деген еңбегінде қожалар жөнінде төмендегідей мәліметтер береді: «Қожа тайпасы үш жүзге кірмейтін тайпалар ішіндегі ірі топтарының бірі. Бұл тайпа әртүрлі құрама рулардан құралған. Қожа деген сөз араб тілінен аударғанда «ағартушы» деген мағынаны білдіреді. Ал парсылар билеуші әмірлерді қожа деп атаған. Сондай-ақ оқыған оқымыстыларды жергілікті халық қожа деп құрметтеген.Ол оқымысты–ағартушылардың арасында жергілікті тайпалардан шыққандар да болған» ("Ана тілі" газеті. 5 б. 15 сәуір, 2005 ж.). Осылай дей келе қожалардың ішіндегі аға буынға кезінде пайғамбарымыздың сахабасы, кейін екінші халиф болған әйгілі Омар бин Хаттаб, белгілі дін уағыздаушылары Шайхы Бұзырық, оның ұлы хазірет Аиуб Әмин, оның жолын ұстаушы ұлы Гирамад Әзиз шыққан Саид тобын жатқызады.      Гирамад Әзиз VIII ғасырдың ортасында араб әскерімен Түркістан жеріне келгені белгілі. Бұл дін үшін болған мұздай қаруланған араб пен қарақұрымдай қаптаған сары шерік киген қытай әскерлерінің арасында 751 жылы болған әйгілі Атлах шайқасының қарсаңы болуы да ғажап емес. Жұртқа өз еріктерімен де, күшпен де ислам дінін енгізе алмаған арабтар, кейін өз нәтижесін берген тәсілмен, мешіт, медреселер салып, ислам дінін ақырын, асықпай уағыздай бастайды.